بخشی از شعار حوثی‌های یمن این است «مرگ بر اسرائیل، لعنت به یهودیان»؛ بنابراین وقتی این گروه، یهودیان را از منطقه تحت کنترل خود بیرون راند، جای شگفتی نبود. مایه تعجب، فرجامی بود که برخی از این یهودیان پیدا کردند. یوسف حمدی و خانواده‌اش در مأموریتی که توسط سازمان ملل، آمریکا، قطر و امارات در سال 2021 سازماندهی شده بود، نجات یافتند اما به جای رفتن به اسرائیل، به نخستین یهودیان یمنی بدل شدند که در امارات سکنی گزیدند.
امارات در اختیار آنها ویلایی رایگان و ماشینی لوکس گذاشت و هر ماه هم به آنها پول می‌دهد. اعطای این مشوق‌ها، بخشی از تلاش حاکمان امارات برای ایجاد جوامع جدید یهودی در کشور است. از زمانی که دولت امارات سال 2019 را سال تساهل نامید و رسما وجود یهودیان را در امارات به رسمیت شناخت، رستوران‌های کوشر و یک مرکز یهودیان در این کشور افتتاح شده است. سال گذشته در ایام عید حنوکا، دولت امارات در میادین شهر شمعدانهای 9 شاخه بزرگی که از نمادهای این جشن محسوب می‌شود و منوره نام دارد، برپا کرد. امارات قصد دارد اواخر سال جاری با بودجه دولتی، اقدام به افتتاح یک کنیسه کند. ادوین شوکر یکی از یهودیان عراقی که به بریتانیا گریخته بود و از ماه گذشته در دبی مستقر شد، می‌گوید: «یهودیان به خاورمیانه بازگشته‌اند».
از مراکش تا خلیج فارس روز به روز بر تعداد کشورهای عربی که از یهودیان استقبال می‌کنند و میراث آنها را با آغوش باز می‌پذیرند، افزوده می‌شود. دلایل این امر هم متفاوت است؛ افراط‌گرایی‌هایی که از سوی ناسیونالیست‌های عرب و بنیادگرایان اسلامی رخ داد، بسیاری از کشورها را بر ان داشت تا در عقاید متعصبانه خود بازنگری کنند. حاکمان، رو به سوی مدرنیته آورده و تکثرگرایی فرهنگی را تشویق می‌کنند. درگیری بین اسرائیل و فلسطین دیگر اولویت کشورهای منطقه نیست. به گفته کمال علام کارشناس مسائل سوریه و یهودیان این کشور «جهان عرب آنقدر مشکل دارد که دیگر برای مسئله فلسطین اهمیتی قائل نیست. اعراب، به اسرائیل و یهودیان به عنوان الگویی موفق در کشورداری نگاه می‌کنند؛ چراکه می‌بینند انها می‌توانند کشور را بدون نفت به خوبی مدیریت کرده و از پس خود برآیند».
قبل از تأسیس اسرائیل در سال 1948 یهودیان زیادی در جهان عرب زندگی می‌کردند، به طوری‌که حداقل یک چهارم جمعیت بغداد یهودی بودند. ملکه زیبایی عراق در سال 1947 نیز یهودی بود. اما پس از تشکیل اسرائیل و آواره شدن فلسطینیان، حاکمان عرب عرصه را بر شهروندان یهودی خود تنگ کردند؛ تابعیت بسیاری از آنها را گرفتند و دارایی‌هاشان را مصادره کردند. یهودی ستیزی در رسانه‌های دولتی و کتاب‌های درسی ترویج می‌شد و واعظان بر فراز منبر شعله‌های کینه و خشم از یهودیان را برمی‌افروختند. به این ترتیب به جز تعداد کمی از یهودیان، بقیه از کشورهای خود فراری شدند.
اما در سال‌های اخیر رویکرد حکام عرب در قبال یهودیان تغییر زیادی کرده است. اکثر عرب‌ها هیچ خاطره‌ای از جنگ‌های بزرگ اعراب و اسرائیل در قرن گذشته ندارند و آن دسته از رهبران عرب که دولت اسرائیل را شریک تجاری و متحد خود علیه ایران می‌بینند و بدنبال پذیرش بیشتر خود در غرب هستند، مدارا و همزیستی با یهودیان را تشویق می‌کنند. به عنوان مثال حاکمان مصر، عربستان و امارات، گردهمایی‌هایی در راستای تشویق تکثرگرایی فرهنگی برگزار می‌کنند و روحانیونی را که با رویکرد جدید دولت همراه نیستند، کنار می‌گذارند. در فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی، همدلی با یهودیان را ترویج می‌کنند و در مستندها، ریشه یهودیان منطقه را مورد بررسی قرار می‌دهند. حتی برخی از دانشگاههای عربی اقدام به گشایش دپارتمان‌های تاریخ یهود کرده‌اند. تغییر نگرش جهان عرب در قبال یهودیان، به گونه‌ای است که وقتی چهار کشور امارات، بحرین، سودان و مراکش در سال 2020 اقدام به عادی سازی روابط خود با اسرائیل کردند، هیچ صدای اعتراضی بلند نشد.
عربستان هم گرچه به شکل رسمی با اسرائیل صلح نکرده، اما پادشاهی سعودی که زمانی یکی از بسته‌ترین و نابردبارترین کشورهای جهان بود، اکنون پذیرای یهودیان شده و حتی اسرائیلی‌ها می‌توانند به این کشور سفر کنند. زبان عبری در نمایشگاهها و جشنواره‌ها شنیده می‌شود و به تازگی یک جادوگر اسرائیلی در یک مهمانی سلطنتی برنامه اجرا کرد. تهمت‌ها و سخنان ناروا علیه یهودیان از کتاب‌های درسی حذف شده است. یک خاخام اسرائیلی به نام یعقوب هرتزوگ بارها از ریاض بازدید کرده است؛ او در کافه‌ها با لباس جامعه فوق ارتدکس اسرائیل می‌نشیند و کتاب‌های دعا توزیع می‌کند. وی که خود را خاخام اعظم عربستان می‌خواند، گاهی عکس‌هایی از خود در حال رقص با تجار و کسبه بازار منتشر می‌کند.
پذیرش یهودیان در راستای تلاش‌های محمد بن سلمان برای جذب گردشگر و سرمایه‌گذار است. وی علیرغم مخالفت پاره‌ای از روحانیون، از کاوش‌‌های باستان‌شناسی در مناطق یهودیان به امید جذب گردشگران یهودی حمایت مالی می‌کند. ماه نوامبر یک اسرائیلی، هتلی مجلل در منطقه العلی افتتاح کرد؛ پروژه نئوم بن سلمان در این منطقه واقع است و مشاوران ولیعهد به او توصیه کرده‌اند که متخصصان اسرائیلی را برای اجرای پروژه‌هایش جذب کند. آنگونه که سلطان موسی نویسنده رمان پرفروش شورش یهودیان علیه امپراتوری روم می‌گوید: «در سال‌های اخیر، سعودی‌ها دارند بیشتر به اسرائیلی‌ها نزدیک می‌شوند تا به لبنانی‌ها و فلسطینی‌ها»
در مصر دولت عبدالفتاح سیسی در حال بازسازی گورستان یهودیان و جایی است که زمانی بزرگترین کنیسه در خاورمیانه بود. هدف از این اقدام ممکن است جلب رضایت آمریکا باشد که به مصر کمک‌های زیادی می‌کند. حتی در سوریه، حکومت بشار اسد در حال احیای کنیسه‌ها است و با بسیاری از یهودیان سوری در نیویورک تماس گرفته و میزبانی هیأتی از آنها را در دمشق عهده‌دار شده است. به گفته دیوید لش از دانشگاه ترینیتی در تگزاس: «سوریه با یهودیان تبعیدی خود تماس برقرار می‌کند تا وجهه خود را به عنوان حامی اقلیت‌های مذهبی تقویت کرده و از این گروهها به عنوان اهرم سیاسی در واشنگتن استفاده کند»
یهودیان مزراحی نیز که ریشه در خاورمیانه دارند، در تغییرات اخیر منطقه نقش اساسی داشته اند. این گروه از یهودیان احساس می‌کنند که در اسرائیل در حاشیه قرار دارند و برای نمونه کتاب‌های درسی مدارس بیشتر بر تاریخ یهودیان اروپا متمرکز است. از این رو تعداد بسیاری از انها به مراکش رفته‌اند و امید دارند که بتوانند جامعه یهودیان مراکش را بازسازی کنند. برخی دیگر مرتب به دبی می‌روند، به گونه‌ای که هر هفته دهها پرواز بین تل‌آویو و امارات صورت می‌گیرد. عده دیگری که در اسرائیل مانده‌اند، دیگر ابایی از نمایش میراثِ عربی خود ندارند؛ برای مثال برخلاف پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها که به صدای ام‌کلثوم مخفیانه گوش می‌دادند، مزراحی‌های جوان موسیقی عربی را در ملأ عام پخش می‌کنند. سال 2015 ترانه عربیِ سه خواهر یمنی الاصل، برای نخستین بار در صدر پربازدیدترین ترانه‌ها قرار گرفت. به گفته لیل ماگن مدیر مرکز ابتکارات منطقه‌ای: «سردی و بی‌تفاوتی اسرائیلی‌ها در مورد کشورهای منطقه، جای خود را به کنجکاوی داده است».
اما برخی نگاه بدبینانه‌ای به این تغییرات دارند و برخی دیگر می‌ترسند که در صورت بروز خیزش‌های مردمی علیه حاکمان مستبد منطقه، یهودیان هدف حمله قرار گیرند. ولی روند تحولات در مراکش نشان می‌دهد که امید ایجاد شده، بیهوده نیست و روابط خوب بین دو ملت می‌تواند ادامه یابد. مراکش که دهه‌هاست بر روی تغییر رابطه با یهودیان کار می‌کند، گفته است که یهودیان مراکشی‌الاصل می‌توانند تابعیت خود را پس بگیرند. این کشور دارای یک موزه از میراث یهودیان و یک مرکز مطالعات یهودیان است و دهها مکان قدیمی متعلق به یهودیان را بازسازی کرده است. آنگونه که آبراهام مویال خاخام مراکشی تبار می‌گوید «تابوها شکسته شده است».
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما