پس از نزدیک به شش دهه، چهره ژوزف استالین، دیکتاتور اتحاد جماهیر شوروی که برای رسیدن به اهدافش در ریختن خون مردم تردیدی نداشت، بار دیگر در یکی از ایستگاه‌های پرزرق‌وبرق متروی مسکو به استقبال مسافران آمده است.
ماه جاری، مقامات روسیه از مجسمه‌ای جدید رونمایی کردند که استالین را در حال نگریستن متفکرانه به افق نشان می‌دهد؛ در حالی که کارگران و کودکانی در اطرافش با حالتی تحسین‌آمیز به او گل می‌دهند. این اثر در واقع بازسازی همان تندیس قدیمی است که در سال ۱۹۶۶، در جریان کارزار «استالین‌زدایی»، برداشته شده بود. این نقش‌برجسته به‌سرعت به جاذبه‌ای دیدنی تبدیل شد؛ مردم برای ادای احترام گل می‌گذارند، با آن عکس یادگاری می‌گیرند، حتی فرزندان خود را با خود می‌آورند، یا در سکوت به آن خیره می‌شوند.
این مجسمه بخشی از روند تدریجی بازسازی وجهه‌ی رهبری خشن و سرکوبگری است که هنوز هم، هفتاد و دو سال پس از مرگش، موجب شکاف در جامعه روسیه می‌شود. کرملین در تلاش است تاریخ روسیه را به‌گونه‌ای بازسازی کند که همچون رشته‌ای از پیروزی‌های پرافتخار -تا امتداد جنگ اوکراین- به نظر برسد. در این راستا، بخش‌هایی از میراث استالین دوباره احیا شده‌اند تا این تصویر از شکوه تاریخی را تقویت کنند.
یکی از بازدیدکنندگان مجسمه، «لیلیا آ. مدودِوا»، بازنشسته‌ای متولد ۱۹۵۰، گفت: «خیلی خوشحالم که رهبر ما دوباره بازگشت.»
او افزود: «ما جنگ را به لطف او بردیم.» خانم مدودوا همچنین بابت اینکه استالین پدرش را به گولاگ نفرستاده بود، از او تقدیر کرد. پدر او در جنگ جهانی دوم اسیر شده بود و این امری بود که در آن دوران به‌منزله‌ی خیانت تلقی می‌شد. «بله، اشتباهاتی بوده، اما همه اشتباه می‌کنند.»
در کشوری که انتقاد از عملکرد دولت می‌تواند خطرناک باشد، مشخص نیست چه تعداد از مردم با نظر مثبت خانم مدودوا مخالفت دارند، اما برخی به‌وضوح ناراضی یا حتی خشمگین‌اند؛ و آن را تلاشی برای تطهیر گذشته‌ای تاریک می‌دانند.
«ولادیمیر»، دانشجوی تاریخ ۲۵ سالهای که به‌دلیل ترس از عواقب، نام خانوادگی‌اش را ذکر نکرد، گفت برای تماشای جمعیتی آمده که مجسمه‌ی استالین را می‌بینند؛ رهبری که از دید وی «یک ستمگر خون‌ریز» است.
او گفت: «برایم سخت است که نظرم را آشکارا بیان کنم. اما هیچ مجسمه‌ی دیگری نمی‌توانست این‌قدر توجه جلب کند.»
استالین مسئول پاکسازی‌های گسترده‌ای بود، از جمله «وحشت بزرگ» بین سالهای ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۸ که طی آن بیش از ۷۰۰ هزار نفر، از رهبران نظامی و روشنفکران گرفته تا اقلیت‌های قومی، دهقانان زمین‌دار و دیگران اعدام شدند. او اقوامی مانند تاتارهای کریمه را به‌طور کامل از سرزمینشان تبعید کرد و سیاست‌هایش باعث قحطی‌های عظیم در سراسر اتحاد جماهیر شوروی شد، از جمله در اوکراین.
با این‌حال، حس نوستالژی نسبت به دوران شوروی به‌ویژه در میان نسل‌های قدیمی‌تر که از گذار دشوار به سرمایه‌داری زخم خورده‌اند، همچنان قوی است. این نسل استالین را به‌عنوان مرد قدرتمندی به یاد می‌آورد که نظم را در کشوری پهناور برقرار کرد و آن را به پیروزی در برابر آلمان نازی رساند. هواداران استالین پاکسازی‌ها، قحطی‌ها و تبعیدهای جمعی را «زیاده‌روی» می‌دانند که مسئولیت آن بیشتر متوجه مقامات محلی است.
به‌گفته‌ی «ایوان ژیانوف»، مورخ و روزنامه‌نگاری که آمار مجسمه‌های استالین را ثبت کرده، از زمانی که «ولادیمیر پوتین» بیش از ۲۵ سال پیش به قدرت رسید، دست‌کم ۱۰۸ تندیس استالین در سراسر روسیه ساخته شده است. به‌گفته‌ی او، سرعت این روند از زمان تهاجم به اوکراین در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته و امسال حتی در شهر اشغالی «ملیتوپل» در اوکراین نیز یکی از این مجسمه‌ها نصب شده است.
اما هیچ‌یک از آن‌ها به اندازه‌ی تندیس جدید در مترو که روزانه هزاران مسافر را به خود می‌بیند، این‌چنین در معرض دید عموم نیست.
«یلنا د. روشچینا»، مدرس زبان انگلیسی که از کنار این مجسمه می‌گذشت، گفت که مرگ استالین در سال ۱۹۵۳ را به‌یاد دارد و اینکه مردم «او را شخصیتی ارزشمند می‌دانستند». با این حال، خانم روشچینا، ۷۹ ساله، افزود: «ما نباید به افراط بیفتیم. همیشه یا همه چیز را سیاه می‌بینیم یا سفید.»
برای سال‌ها، کرملین تلاش کرده بود تا نوعی تعادل را حفظ کند. از یک سو، به سرکوب‌های استالین اذعان می‌کرد و از سوی دیگر با روشنفکران لیبرال که مخالفت با استالین را یکی از اصول فکری خود می‌دانستند، مقابله می‌نمود.
پوتین بارها از جنایات دوران استالین انتقاد کرده و حتی از قربانیان آن زمان یاد کرده است. او در سال ۲۰۱۷، در مراسم افتتاح بنای یادبود «دیوار اندوه» در مسکو که به قربانیان سرکوب‌های استالینی اختصاص دارد، گفت: «بسیار مهم است که ما و نسل‌های آینده، این دوره‌ی تراژیک تاریخ‌مان را بدانند و به‌یاد بسپارند؛ دوره‌ای که در آن، گروه‌های اجتماعی و اقوام مختلف بی‌رحمانه تحت تعقیب قرار گرفتند. این گذشته‌ی وحشتناک را نمی‌توان از حافظه ملی پاک کرد یا با توجیهِ منافع مردم مشروع جلوه داد.»
در سال ۲۰۰۱، شهرداری مسکو موزه‌ای برای تاریخ گولاگ تأسیس کرد که نشان می‌داد چگونه سیستم اردوگاه‌های کار اجباری، به مرگ حدود دو میلیون نفر انجامید.
اما طی سالهای اخیر، روندی کاملاً متفاوت در حال وقوع بوده است.
سازمان «مموریال»، برجسته‌ترین نهاد حقوق بشری روسیه که در دوران پایانی اتحاد شوروی توسط ناراضیان تأسیس شده بود، در سال ۲۰۱۴ به‌عنوان «عامل خارجی» شناخته شد و در پایان سال ۲۰۲۱، دادگاه شهر مسکو حکم به انحلال آن داد.
پوتین در سال ۲۰۱۷، در مصاحبه با فیلم‌ساز آمریکایی «الیور استون» گفته بود که «شیطان‌سازی بیش‌ازحد از استالین، یکی از روش‌ها برای حمله به اتحاد شوروی و روسیه بوده است.»
پس از محاکمه‌های طولانی، «یوری دیمیتریِف»، مورخ آماتوری که گورهای جمعی قربانیان استالین را در جنگل‌های شمالی روسیه کشف کرده بود، در سال ۲۰۲۱ به ۱۵ سال زندان محکوم شد. اتهام او آزار جنسی دخترخوانده‌اش بود؛ اتهامی که خانواده و دوستانش آن را ساختگی می‌دانند.
موزه تاریخ گولاگ در سال ۲۰۲۴ به‌بهانه‌ی مشکلات ایمنی در برابر آتش‌سوزی تعطیل شد و هنوز بازگشایی نشده است. مدیر باسابقه‌ی آن، «رومان رومانوف»، برکنار شده و نمایشگاه‌های موزه اکنون تحت مدیریت جدید، در حال بازطراحی هستند.
در ماه آوریل امسال، دولت نام فرودگاه شهر ولگوگراد را به «استالینگراد» تغییر داد؛ نامی که این شهر بین سالهای ۱۹۲۵ تا ۱۹۶۱ داشت. این اقدام، هم یادآور نبرد عظیم جنگ جهانی دوم در آن منطقه بود و هم ادای احترامی به رهبری که شهر به نام او نام‌گذاری شده بود.
«لو شلوسبرگ»، سیاستمدار اپوزیسیون روسیه و عضو حزب لیبرال «یابلُکا» که کارزاری برای جمع‌آوری امضا جهت برداشتن مجسمه‌ی متروی مسکو به راه انداخته، گفت: «بازگشت خزنده استالینیسم به جامعه، نه‌تنها از آن جهت خطرناک است که بزرگ‌ترین جنایات حکومتی تاریخ کشور را توجیه می‌کند، بلکه برای خود حکومت هم خطرناک است. سرکوب، دیر یا زود دامن خود دولت را نیز می‌گیرد.»
در مترو، فعالان پوستر قاب‌شده‌ای در برابر مجسمه‌ی جدید قرار دادند؛ حرکتی اعتراضی که در روسیه‌ی امروز بسیار مخاطره‌آمیز محسوب می‌شود. روی پوستر، نقل‌قول‌هایی از پوتین درباره‌ی انتقاد از روش‌های استالین نوشته شده بود.
نگهبانان امنیتی به‌سرعت پوستر را برداشتند و پلیس بعداً یکی از معترضان را بازداشت کرد.
نظر شما