آشنایی با وضعیت شیعیان روسیه

وضعیت جامعه شیعیان روسیه تحت تأثیر عواقب بیداری اسلامی در کشورهای عربی قرار گرفته است. حضور برخی از مسلمانان روسیه در گیرودار جنگ های داخلی عراق و سوریه به­ عنوان تروریست­های افراطی و تکفیری، دیدگاه روس ها را در خصوص تمام مسلمانان این کشور، چه شیعه و چه اهل سنت، تغییر داده است.

در روسیه حدود 30 میلیون مسلمان زندگی می کنند که شیعیان حدود 3 میلیون نفر از این تعداد را شامل می‌شوند. این تعداد افراد نیز بیشتر افراد مهاجری هستند که از جمهوری آذربایجان به شهرهای بزرگی مانند مسکو، سن پترزبورگ و منطقه سیبری مهاجرت کرده‌اند.

پس از معاهدات گلستان و ترکمان­چای که بین ایران و روسیه بسته شد، تقریبا 17 شهر اساسی ایران که اکثر اهالی آن را شیعیان تشکیل می­ دادند، تحت تسلط روسیه قرار گرفتند. از این دوره که اولین جمعیت شیعه، تحت حاکمیت روسیه قرار می ­گیرند، تاریخ شیعیان در حکومت روس آغاز می شود. البته پیش از آن هم اگر در محدوده مرزهای روس شیعیانی وجود داشته­ اند، بسیار محدود بوده‌ و در منابع تاریخی خبر قابل توجهی در این باره وجود ندارد و یا شاید اصلا هیچ حضوری نداشته ­اند. از این دوره به بعد دوره‌های تاریخ حضور شیعه در اراضی تحت حاکمیت روس را به چند دوره می‌توان تقسیم کرد:

از ابتدا تا انقلاب اکتبر1917 میلادی

در مرحله نخست این تاریخ که از ابتدا تا انقلاب اکتبر 1917 میلادی را شامل می­شود تمامی مسلمانان اراضی تحت حکومت روسیه تزاری اعم از شیعه و سنی از یک مرکز که در تفلیس قرار داشت اداره می‌شدند. در این دوره مسلمانان از حق تحصیل محروم بودند و هر مسلمان در صورتی که اقدام به سواد آموزی می‌کرد مجرم شناخته می‌شد. این قانون به­ طور طبیعی، در مورد شیعیان نیز صادق بود. پس از گذشت یک برهه تاریخی چند مرکز تحصیلی با نام سمیناریا ایجاد شد که در این مراکز به­ طور محدود و گزینشی مسلمانان نیز برای تحصیل ثبت­ نام می‌شدند.

از انقلاب اکتبر تا فروپاشی شوروی

در دوره پس از انقلاب اکتبر که اتحاد جماهیر شوروی ایجاد شد شیعیان نیز مرحله جدیدی از حضور خود تحت حاکمیت روس­ها را آغاز کردند. این مرحله با چند ویژگی از دوره پیش از خود متمایز می­ شد. در دوره پیش از این شیعیان مهاجرت بسیار محدودی را به مراکز حکومت که در اراضی دور دست قرار داشت، انجام می­دادند؛ اما در این دوره شیعیان برای کارهای مختلف مانند اشتغال، تحصیل و فعالیت به مراکز حکومت و نیز سایر سرزمین­های دور دست مهاجرت کردند و در اثر همین مهاجرت­ها میان جمعیت شیعی و مسیحی تبادلات و رفت‌و آمد اتفاق افتاد. از بزرگترین مهاجرت­های تاریخی شیعیان در دهه 1930 اتفاق افتاد که سبب آن کشتارها و سرکوب­های گسترده ­ای بود که در نواحی شیعه‌نشین به­ وقوع پیوست. در این تاریخ تعداد قابل توجهی از شیعیان به سیبری و قزاقستان (که بومیان آن را اهل سنت تشکیل می­دادند) تبعید شدند

در اواخر این دوره تاریخی، یعنی در سال های 1979 تا 1991،  بعد از وقوع انقلاب ایران حکومت شوروی کمیته­ ای اختصاصی برای نظارت بر شیعیان در حاکمیت ایجاد کرد. یعنی در این سال‌ها نظارت‌ها و فشارها بر روی شیعیان با استفاده از این کمیته افزایش یافت. این فرآیند تا فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ادامه یافت. این کمیته در اراضی جمهوری آذربایجان فعالیت داشت و در سایر نقاط تقریبا اقدام قابل توجهی وجود نداشت. هم‌مرزی با ایران و نزدیکی‌های فرهنگی و تاریخی شیعیان این مناطق با ایران سبب شده بود که روند خودیابی هویتی شیعیان که با حضور گسترده در مراسم دینی، جلوه­ گر می‌شد، قدرت یابد و تقریبا به مرحله غیر قابل پیشگیری برسد.

از فروپاشی تا به امروز

لایه­ های درونی جامعه روسیه، اما آن گونه که نظریه پردازان حزب کمونیست می­ پنداشتند، نبود . رسوخ عمیق باورهای مذهبی در جامعه ­ای با ویژگی‌های خاص روسیه و مهم­تر از آن پیوند وثیق و بنیادین عناصر مذهبی با مبانی هویتی روس‌ها­، نقش و جایگاهی خاص را برای مذهب در روسیه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تعریف کرد­. فروپاشی شوروی و فضای بازی که پس از این حادثه به­ وجود آمد، شرایط مناسبی برای فعالیت­های مذهبی و تبلیغات در میان مسلمانان ایجاد کرد. اما با این وجود، در میان شیعیان ساکن در اراضی روسیه که عموما آذری‌الاصل بودند حتی پس از فروپاشی شوروی نیز وضعیت دوری از معارف دینی، اعتقادات و اعمال اسلامی هم چنان وجود داشت. اما با بازگشت طلابی که با فروپاشی شوروی به ایران آمده و تحصیلات دینی کسب کرده بودند به روسیه، جو دینی، اعمال و اعتقادات اسلامی در میان شیعیان روسیه نیز رشد پیدا کرد.

آمار جمعيتي مسلمانان و شيعيان روسيه

سرشماری سال 2002 میلادی، نشان می داد حدود چهارده و نیم میلیون مسلمان قومی در روسیه زندگی می کنند. اما در سال 2015 میلادی شمار آنان بیش از شانزده میلیون است. اگر کارگران مهاجر اهل آسیای مرکزی و جمهوری آذربایجان را هم بیفزاییم رقم نهایی به بیست میلیون خواهد رسید. بیست میلیون همان عددی است که روحانیون مسلمان و سیاستمداران روس از جمله پوتین معمولاً به آن استناد می کنند.

1. تاتار ها

تاتارها پرجمعیت ترین ملت مسلمان روسیه هستند و شمار آنها به 7 میلیون نفر می رسد.

2. باشقیرها

بعد از تاتارها، باشقیرها بیشترین جمعیت را در روسیه دارند. باشقیرها نمایندگان ملل ترک هستند و زبان آنها از گروه زبانی ترکی- قیچاقی می باشد.

3. چچنی ها

چچنی ها ملّتی بزرگ و مسلمان هستند با جمعیت 4/1 میلیون نفر. بیش از یک میلیون نفر در چچن، حدود 100 هزار نفر در اینگوش (ایالت همسایه) و حدود 90 هزار نفر در داغستان زندگی می کنند.

4. اینگوش ها

بیش از 413 هزار اینگوش در روسیه سکونت دارند و بالاترین شاخص زاد و ولد در روسیه به آنان اختصاص دارد.

5. آوارها، دارگین ها، کومیک ها و...

بخش اعظم جامعه مسلمان روسیه را مردم داغستان تشکیل می دهند: آوارها (حدود 815 هزار نفر)، دارگین ها (بیش از 510 هزار نفر)، کومیک ها (بیش از 420 هزار نفر)، لِزگی ها (بیش از 411 هزار نفر)، لَک ها (بیش از 156 هزار نفر)، تَبَسارانیون (بیش از 130 هزار نفر) و نوقایی ها (60 هزار نفر). در میان اقوام مسلمان داغستان، جمعیت شیعیان تاکنون منتشر نشده است، با این حال برخی از منابع، جمعیت شیعیان این منطقه را به طور کلی بین 100 هزار تا 25 هزار نفر برآورد می کنند که البته از این تعداد، برخی از شیعیان اسماعیلی بوده و شیعیان اثنی عشری تعداد کمی از این جمعیت را شامل می شود.

6. کابارد ها

قوم کابارد (آدیغه) از اقوام آدیغه و ساکن قفقاز شمالی هستند. جمعیت کابارد در روسیه 520 هزار نفر است که برخی از منابع ، تعداد شیعیان این قوم را بین 10 تا 15 هزار نفر براورد می کنند.

7. قره چای ها

این گروه از اقوام قدیمی ترک و کوه نشین قفقاز شمالی بودند. جمعیت قره چاییان در روسیه 192 هزار نفر است و مذهب ایشان سنی است. البته در میان این جمعیت نیز بین 5 تا 10 هزار نفر از شیعیان اسماعیلی هستند و از تعداد شیعیان اثنی عشری در این منطقه اطلاعی در دست نمی باشد.

8. مهاجران مسلمان آسیای میانه‌ای

مهاجران مسلمان آسياي ميانه، آذربایجانی ها، ازبك‌ها، تاجيك‌ها، قرقيزها و تركمن‌‌ها بخش عمده اعضاي آن را تشكيل مي‌دهند. آنها عمدتاً پيرو مذهب حنفي تسنن هستند ولي در ميان ازبك‌‌ها و تاجيكها پيروان وهابيت كم نيستند. بخش قابل توجه تاجيك‌هاي پامير به جريان شیعیان اسماعيلي تعلق دارند. این مهاجران عمدتاً ساكن شهرها مي‌شوند. 7% مسلمانان روسيه (حدود 950 هزار نفر) از مهاجران آسياي ميانه محسوب شوند. آنها در هيچ يك از مناطق كشور اكثريت را تشكيل نمي‌دهند ولي در حوزه‌هاي فدرال مركزي، سيبري و خاور دور ميزان آنها از ساير مناطق 6-4 برابر بيشتر است و آنها بخش قابل توجه مسلمانان دين‌دار را تشكيل مي‌دهند.

9. مهاجران مسلمان خارجی

جمعيت عربها، ترك‌ها، كردها، فارس‌‌ها و پشتون‌ها، كوچكترين گروه مسلمانان روسيه را تشكيل مي‌دهند كه مي‌توان آنها را «امت خارجي» دانست. اين جمعيت فرا منطقه‌اي مسلمانان، چندين قومي و چندين مذهبي است ولي عرب‌هايي كه عمدتاً اهل تسنن هستند، در اين گروه از همه فعال‌ترند. عرب‌ها به علت تسلط مادرزادي به زبان عربي و سطح بالاي ديانت اغلب توسط مسلمانان روسيه به عنوان استادان مباني اسلام، كتابت و فرهنگ اسلامي جلب مي‌شوند و بخش قابل توجه استادان مدارس اسلامي را تشكيل مي‌دهند. آنها در بعضي مناطق حتي توانستند به مقامات عالي روحاني برسند

از تعداد مسلمانان خارجی شاید حدود 20 تا 30 هزار نفر، شامل شیعیان اثنی عشری می باشند که از کشور های عربی و ایران به روسیه مهاجرت کرده و یا برای کار و تحصیل در روسیه ساکن هستند.

مراکز تجمع شیعیان

در سن‌پترزبورگ شیعیان مسجد متمایزی ندارند و به طور مشترک با اهل سنت در یک مسجد فعالیت می‌کنند اما در این مورد وهابی‌ها مشکل‌سازی می‌کنند و با حرکت‌های اهانت‌آمیز نسبت به مقدسات و محترمات شیعه جو را متشنج می‌کنند. البته چند حسینیه هم تاسیس شده است که این حسینیه ها مختص شیعیان است و در آنها علاوه بر اعمال عبادی، فعالیت های تبلیغی و فرهنگی نیز انجام می‌شود. در مسکو هم مسجدی است که به صورت مشترک میان شیعیان و اهل سنت مورد استفاده قرار می گیرد.

در هر دو شهر هئیت‌هایی وجود دارند که اجتماعات منظم و متوالی دارند و چندین سایت معارفی نیز برای افزایش معلومات مذهبی و پاسخ گویی به سوالات مذهبی شیعیان فعال است.

مرکز مذهبي ـ اسلامي مسلمانان اهل تشيع

موسس این مرکز «آقای فاميل جعفر اف»می باشد. وی در سال 1968 در جنوب جمهوری آذربايجان به دنيا آمد. جعفر اف بعد از فارغ التحصیلی از دانشگاه فني باکو در سال 1991 به روسیه رفت و تابعيت این کشور را کسب کرد. وی به عنوان یک مسلمان شیعه، در سال 1995 میلادی به ایران سفر کرد و به مدت 8 سال در حوزه علمیه قم تحصيل نمود و در سال 2004 میلادی به روسيه بازگشت. هم ‏اکنون علاوه بر تأسیس یک مرکز دینی، یک نشریه و یک سایت فعال، به عنوان رییس سازمان مذهبي مسلمانان شيعه مسکو هم فعالیت می‏کند.

سازمان مذهبي مسلمانان شيعه مسکو

سازمان مذهبي مسلمانان شيعه مسکو نیز به عنوان یک جمعیت مستقل فعالیت می کند. این سازمان در حال حاضر تعدادی حسینیه و مسجد در روسیه را اداره نموده و به برگزاری جلسات دینی و آگاه سازی جوانان مشتاق اهل بیت (ع) همت دارند.

جمع بندی:

باید آینده شیعیان روسیه را در دو گروه بررسی کنیم: یکی شیعیان بومی و دیگری اکثریت شیعیان مهاجر. شیعیان محلی که ابتدا مسیحی بوده­‌اند و سپس شیعه شده‌اند مشکل چندانی ندارند و تقریبا بدون دغدغه خاصی فعالیت و زندگی می‌کنند و تنها آفت و اذیت‌های وهابی‌هاست که امکان دارد این گروه را تهدید کند. جمعیت این گروه رفته رفته در حال افزایش نیز هست. اما شیعیان مهاجر که عموما هم آذری‌الاصل هستند با مشکلات فراوان فرهنگی و اجتماعی و حتی سیاسی مواجه هستند. این گروه هر آن امکان دارد که از روسیه بازگردانده شوند و حتی این مهاجران به نوعی به حربه‌ای علیه دولت آذربایجان نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.

همچنین وضعیت جامعه شیعیان روسیه تحت تأثیر عواقب بیداری اسلامی در کشورهای عربی قرار گرفته است. حضور برخی از مسلمانان روسیه در گیرودار جنگ های داخلی عراق و سوریه به­ عنوان تروریست­های افراطی و تکفیری، دیدگاه روس ها را در خصوص تمام مسلمانان این کشور، چه شیعه و چه اهل سنت، تغییر داده است.

* حوزه نیوز