تورم باعث ارزش‌زدایی از پول و نتیجتا افزایش صفرهای آن می‌شود. اما تورم چگونه درست می‌شود؟ علی میرزاخانی (سردبیر روزنامه دنیای اقتصاد) در توضیح چرایی بروز تورم می گوید: «پادشاهان دوران قديم زمانی كه در مخارج خود كسری می‌آوردند به يك تقلب جالب دست می‌زدند. در آن زمانها، پول رايج از طلا و نقره بود و سكه‌ها ارزش ذاتی داشت نه مثل اسكناسهای امروزی كه فقط ارزش اعتباری دارد. در مواقع كسری بودجه، پادشاه دستور می‌داد عيار اين فلزات گرانبها را در سكه رايج كاهش می‌دادند تا بتوانند تعداد سكه بيشتری با همان واحد قبلی ضرب كنند. نتيجه اين بود كه شاه سكه‌های بيشتری داشت و مخارج بیشتری را پوشش می‌داد اما قدرت خريد سكه ها به اندازه تقلب و ناخالصی انجام شده كاهش می‌يافت كه در سوی ديگر معادله می‌شود همان تورم.
جايگزينی اسكناس با سكه باعث آسانتر شدن اين تقلب در دوران جديد شده است. چاپ اسکناس (نامتناسب با رشد اقتصادی) یا همان خلق پول بدون پشتوانه دقیقا همان عملکرد کاهش عیار پول را دارد. عبارت‌های اتوکشیده استقراض از بانک مرکزی یا اضافه برداشت بانک‌ها از منابع بانک مرکزی یعنی همان خلق پول بدون پشتوانه. افزايش خلق پول یا افزايش پايه پولی باعث می شود حجم پول در دست مردم افزايش يابد که همزمان باعث بی‌ارزش شدن پول می‌شود.»
زمانی که در یک کشور تورم شدید حاکم شده و پول ملی ارزش خود را از دست دهد، مردم مجبور می شوند برای خرید و سایر مبادلات تجاری روزمره، حجم قابل توجهی اسکناس را با خود حمل کنند؛ پس برای رفع این مشکل دولت ها یا اقدام به چاپ اسکناس با مبالغ بالاتر می کنند یا اینکه دست به حذف یک یا چند صفر از پول ملی می زنند.
راهکار دوم راهکاری است که مدت ها نظر دست اندر کاران اقتصاد را در ایران به خود جلب کرده، اما به دلایل متعدد تا کنون پیاده نشده است. یکی از دلایل، آن است که به عقیده برخی از کارشناسان اقتصادی، بانک مرکزی ابتدا باید اصلاح سیاست‌های پولی را به سرانجام رساند و سپس به سراغ رفرم پولی رود. در سال 1393 ولی الله سیف رییس پیشین بانک مرکزی اعلام کرد که حذف صفر از پول ملی اقدامی است که باید اتفاق بیفتد اما عملی شدن آن منوط است به تک رقمی شدن نرخ تورم، ثبات اقتصادی و انجام مجموعه ای از عوامل زیر ساختی. مسعود نیلی نیز در آن دوره گفته بود: «اگر این کار برای افزایش پرستیژ ملی ما در مقابل کشورهای دیگر انجام می‌شود، نتیجه‌ای ندارد؛ چون دقیقا مثل این است که از دمای هوای یک منطقه دو صفربرداریم؛ اما دراین صورت در احساس گرما تغییری به وجود نخواهد آمد.» در حقیقت نیلی معتقد بود که صرف حذف پول برای انجام امور حسابداری، نمی‌تواند اثری بر شاخص‌های اقتصادی داشته باشد و اگر سیاست پولی فعالانه در کنارش به کار نیاید، حذف صفر مشکلی را حل نخواهد کرد.
در علم اقتصاد برای آنکه طرح حذف صفر از پول ملی اثر بخش باشد باید در زمان مناسب و به عنوان آخرین گام انجام شود؛ به عبارت دیگر پیش از آنکه دولت ها دست به حذف صفر از پول ملی زنند، باید ارزش پول ملی را تثبیت نموده، تورم را مهار کنند، از بخش تولید حمایت کرده و با فساد مبارزه نمایند. ساماندهی سيستم يارانه ای كشور، افزايش قيمت بنزين، كشيدن ترمز ماشين چاپ پول، اصلاح نظام مالياتی، قبول نرخ ارزی كه از عرضه وتقاضا بدست می آيد و هدر ندادن منابع ارزی كشور و اصلاح سيستم بانكی و سودهای موهومی از دیگر اقداماتی است که دولت ایران برای موفقیت در این طرح و پیش از حذف صفر از پول ملی مجبور به اجرای آن است.
اما متاسفانه دولت در بحرانی ترین شرایط کشور و درحالی که نشان داده است اراده ای جدی بر حل مشکلات اساسی اقتصاد ندارد، در نخستین گام طرح حذف صفرهای پول ملی را مطرح کرده است.
به نقل از آخرین گزارش بانک جهانی شاخص کارایی دولت و ثبات سیاسی برای ایران به ترتیب منفی 19 و منفی 93 گزارش شده است و از سوی دیگر کشور در سال ۱۳۹۷ تورم بالایی را تجربه کرده است. با این اوصاف حذف چهار صفر از پول ملی متغیرهای اقتصادی ایران را تغییر نخواهد داد و این انتظار که سرمایه‌گذاری بهبود یابد، رشد اقتصادی بالا برود، نرخ تبدیل پول ملی به ارزهای خارجی تغییر یابد و مشکلات ریشه‌ای اقتصاد حل شود، انتظاری است بیهوده چراکه این موضوعات ارتباط چندانی با یکدیگر ندارند.
معایب حذف صفر از پول ملی
پیشتر گفتیم که یکی از دلایل اجرای این طرح توسط کشورها، آن است که با افزایش تورم و کاهش ارزش پول ملی، مردم ناچار به حمل حجم زیادی اسکناس می شوند؛ پس کارشناسان یکی از جنبه های مثبت طرح حذف صفر را تسهیل مبادلات مالی و ثبت آنها بخصوص در سطح کلان و کاهش هزینه‌های حسابداری می دانند؛ ضمن آنکه معتقدند حذف صفر می‌تواند اثر روانی نیز داشته باشد. برای مثال كشور ونزوئلا دچار تورم شده بود و قيمت ارز- در نتيجه افزايش رشد نقدينگی - روزانه بالا می رفت. در بين مردم اين كه هر دلار معادل ٥.٠٠٠.٠٠٠ بوليوار بود بسيار جنبه روانی داشت و مردم عملا سه صفر را حذف كرده بودند و پنج ميليون را پنج هزار می خواندند. معاملات از نظر حسابداری فوق العاده سخت شده و دستگاههای P.O.S در رقمهای بالا كار نمی كرد؛ برای مثال هزينه رستوران برای دونفر معادل ٢٠٠.٠٠٠.٠٠٠ بوليوار می شد و در پنج مرحله چهل ميليون بوليواری از عابر بانكها استفاده می شد. اسكناسهای موجود در مقابل اين تورم ناچيز بودند. بزرگترين اسكناس قبل از حذف صفر صد بوليواری بود. با حذف صفر سيستم حسابداری آسانتر شد.
اما حتی در همین اندک مزیت های حذف صفر نیز همه اقتصاددانان با یکدیگر هم نظر نیستند. به عقیده بسیاری، حذف صفر به منظور کاهش حجم پول و آسان شدن مبادلات، در کشورهایی انجام می شود که دچار ابر تورم هستند و به عبارت دیگر تورم بیش از 70 درصد تا چند صددرصد را تجربه می کنند. این درحالی است که ایران هنوز به آن مرحله نرسیده است و با توجه به اینکه کارت های اعتباری جای اسکناس را در معاملات تجاری گرفته است اجرای این طرح در حال حاضر بیهوده می نماید.
ضمن اینکه اداپته نمودن سیستم های بانکی و چاپ و توزیع اسکناس و سکه های جدید، هزینه سنگینی را بر دوش بانک مرکزی خواهد گذشت و باعث سردرگمی مردم در تبدیل اسکناس های خود خواهد شد.
برداشتن صفرها حتی اثر روانی هم نخواهد داشت؛ زیرا زمانی ما می‌توانیم سیاست‌های روانی را اجرا کنیم و امیدوار باشیم نتیجه بخش هستند که مردم به حاکمیت اعتماد داشته باشند. اما واقعیت این است که شرایط اقتصادی ایران از سال ۹۱ به حدی عجیب و غریب و مملو از مشکل بوده که اعتماد عمومی سلب شده است.
یکی دیگر از آثار زیانبار اجرای این طرح در زمان نامناسب و بدون اجرای اصلاحات اقتصادی آن است که خود می تواند به تورم دامن زند؛ چنانکه به گفته وحید حاجی حتم لو کارشناس اقتصاد مقیم ونزوئلا، تجربه آن کشور نشان داد «پس از حذف صفر چون رقمها كوچك هستند لذا رشد سطح عمومی قيمتها يا تورم سريعتر اتفاق می افتد. برای مثال در ونزوئلا يك شانه تخم مرغ قبل از حذف ٥ صفر ٦ ميليون بوليوار بود و چهار ماه پس از حذف پنج صفر ٢٥٠٠ بوليوار جديد يعنی ٢٥٠ ميليون بوليوار قديم شد. در حقيقت در عرض چهار ماه چهار هزار درصد رشد قيمت داشت».
دکتر محمد طبیبیان نیز در این خصوص می گوید: «اجرای این طرح وقتى موفق است كه جزيى از يك برنامه سياسى و اقتصادى اصلاحات جامع و معتبر باشد، در غير اين صورت به جز يك اقدام نمايشى و ظاهرى نخواهد بود كه باعث می شود به خاطر فشار تورمى موجود، قيمت ها يك جهش خفيه جديد را تجربه کنند. اگر قيمت كالايى ١٠٠٠٠ تومان است بعد از حذف صفر به جاى يك تومان ممكن است دو تومان عرضه شود. خصوصاً قيمت كالاهايى كه مثلا ٧٠٠٠ تومان است به جاى ٧/ ٠ تومان يك تومان جديد عرضه شود و قيمت ها به طرف بالا گرد گردد»
آنها که موفق شدند و آنها که شکست خوردند
علاوه بر ونزوئلا که پیشتر مورد اشاره قرار گرفت، کشورهای دیگری نیز بوده اند که اقدام به حذف صفر از پول ملی خود نمودند؛ از جمله هلند، آلمان، ترکیه، رومانی، آرژانتین، برزیل و زیمبابوه. اما همه این کشورها تجربه مشابهی از اجرای این طرح نداشتند؛ پاره ای از آنها توانستند به اهداف مورد نظر دست پیدا کنند ولی در اغلب موراد اجرای این طرح به شکست انجامید و با افزایش تورم و بازگشت مجدد صفرها مواجه شد.
در دهه ۶۰ میلادی اقتصاد هلند به دنبال درآمد غیر منتظره حاصل از کشف و استخراج گاز دچار تورم غیرمنتظره گردید. دولت برای پاسخگویی به نیاز مردم در مبادلات عمومی مجبور به انتشار پول‌های بزرگتر شد و این در حالی بود که تورم بیش از ۱۰۰ درصد را تجربه می‌کرد. دیری نگذشت که با سیاست‌های انقباضی شدید پولی و همچنین حذف چهار صفر از اسکناس، تورم توسط دولت کنترل شد. هلند نخستین کشوری بود که سیاست‌های پولی شدید و حذف صفر از اسکناس‌ها را همزمان اجرا کرد.
از سال ۱۹۶۱ تاکنون کشورهای آرژانتین و برزیل به ترتیب با ۳ و ۴ بار اجرای حذف صفر از پول ملی، به عنوان کشورهای شکست خورده در خصوص اجرای این سیاست شناخته می‌شوند؛ زیرا هر بار فرآیند حذف صفر از پول ملی به‌رغم هزینه‌های بالایی که به جامعه تحمیل کرده است ظرف مدت زمانی با تورم بیش از گذشته همراه شده و منجر به کاهش دوباره ارزش پول ملی شده است.
کشور زیمبابوه نیز از دیگر کشورهای شکست خورده در اجرای این طرح است. زیمبابوه در سال ۲۰۰۳ با تورم نزدیک به ۱۰۰۰ درصد برای حذف سه صفر از پول ملی خود اقدام کرد در حالی که دولت هیچ اقدامی در خصوص تورم انجام نداده بود و تنها به تأثیر روانی حذف صفر از پول ملی امید بسته بود. کاملا واضح است که این سیاست شکست خورد و تورم به حدی در زیمبابوه رشد کرد که دولت به ناچار برای پاسخگویی به نیازهای مردم اسکناس‌های صدمیلیون دلاری چاپ کرد!
اما ترکیه را می توان در زمره کشورهای موفق در اجرای سیاست حذف صفر دانست. در دورانی که این کشور دچار ابر تورم شده بود، مردم برای یک شام در یک رستوران باید یک میلیون لیر پرداخت می‌کردند. اما دولت پیش از هر اقدامی، کلاف اقتصاد را کامل در دست گرفت، صنعت خود را سامان داد و وارد مرحله تولید و تثبیت وضعیت اقتصادی شد، سپس به عنوان پایان معرکه اقدام به حذف چند صفر از پول ملی خود نمود. روند کاهش نرخ تورم در این کشور از سال ۱۹۹۵ به وسیله اعمال سیاست‌های مالی و پولی، رشد گردشگری، جذب سرمایه خارجی و افزایش ظرفیت‌های تولیدی شروع شد و در سال ۲۰۰۵ و در انتهای دوره اصلاح اقتصادی هنگامی که دولت تورم را از ۱۰۵ درصد به هشت و نیم درصد رسانده بود به نتیجه رسید. در این سال دولت در گام آخر با حذف شش صفر از لیر توانست اثرات ناشی از تورم دهه ۸۰ و ۹۰ میلادی خود را از اسکناس‌هایش حذف کند. در حقیقت زمان‌بندی مناسب و ارتقای مجموعه عوامل تأثیرگذار بر اقتصاد باعث موفقیت ترکیه در این زمینه شد.
بنابراین حذف صفر از پول ملی به تنهایی مشکل رشد پول در اقتصاد را حل نمی‌کند. کشورها با اجرای هدفمند حذف صفر از پول ملی در زمان مناسب می توانند به اهداف خود جهت کنترل تورم در محدوده معینی برسند به شرط آنکه در ابتدا با استفاده از سیاست‌های پولی و مالی صحیح اقدام به اصلاح اقتصادی جامعه خود طی چند سال و کاهش نرخ تورم کنند و سپس در پایان دوره رفرم اقتصادی، اقدام به حذف صفر از واحد پول‌های ملی خود نمایند. در این میان ثبات سیاسی می‌تواند منجر به اثربخشی سیاست حذف صفر از پول ملی گردد و اگر شرایط سیاسی باثبات نباشد سیاست حذف صفر از پول ملی اثربخش نخواهد بود.
نظر شما