مهاجمین در حمله انتحاری روز پنج‌شنبه٬ شهری را در ایران هدف قرار دادند که نه فقط برای اهالی استان کم‌درآمد سیستان و بلوچستان٬ بلکه برای اقتصاد ایران و کشورهای دیگر منطقه از جمله هند و افغانستان٬ اهمیت ویژه‌ای دارد. چابهار در کنار جذابیت‌های توریستی ویژه و ساحل رویایی‌اش٬ بندری با خصوصیاتی استثنایی است.
موفقیت و شکست پروژه توسعه چابهار چنان با معادلات فرامرزی منطقه در هم پیچیده که دولت دونالد ترامپ٬ در اوج سرسختی کم سابقه برای ضربه زدن به اقتصاد ایران٬ اعلام کرد که توسعه این بندر را از شبکه فراگیر تحریم‌هایش استثنا می‌کند. وزارت خارجه آمریکا٬ نقش این بندر را در اقتصاد و توسعه افغانستان به عنوان دلیل این معافیت اعلام کرد.
تصمیم وزارت خارجه آمریکا برای معافیت چابهار٬ نشانه‌ای بود از جایگاه ویژه این بندر در مناسبات منطقه‌ای و جهانی. این جایگاه چگونه به دست آمده و چه شد که چابهار٬ چابهار شد؟
چابهار٬ نخستین بندر آب عمیق ایران خواهد بود
یکی از دلایل ساده و در عین حال مهم بندر چابهار این است که در پی ساخت و توسعه آن٬ این بندر به نخستین بندر آب عمیق ایران تبدیل خواهد شد.
بندرهای آب عمیق٬ نتیجه انقلاب صنعت حمل و نقل در کشتیرانی است که موجب شده تا کشتی‌های عظیم باربری٬ صدها کانتینتر را با هزینه بسیار اندک جابه‌جا کنند. خالی کردن یا بار زدن این کشتی‌ها در هر بندری ممکن نیست و به تجهیزات ویژه‌ای نیاز است.
ایران در حال حاضر چنین بنادری در اختیار ندارد. به همین دلیل٬ یکی از راههای اتصال ایران به دنیای تجارت بین‌المللی٬ ورود این کشتی‌ها به خلیح فارس و سپس خالی کردن بار در امارات متحده عربی است. بندر جبل علی در این کشور یکی از دو بندری است که در خلیج فارس این ویژگی را دارد. (بندر دمام عربستان سعودی نیز بندر آب عمیق است).
در نهایت ساخت و توسعه بندر چابهار٬ ایران را در نخستین گام از امارات بی‌نیاز می‌کند. ایران همواره با همسایگان جنوبی‌اش رابطه پردردسری داشته. در میانشان٬ امارات بارها در مجادلات٬ آتش‌بیار معرکه بوده. این کشور بر روی سه جزیره تنب بزرگ٬ تنب کوچک و ابوموسی اداعای ارضی دارد و در جریان تحولات اخیر منطقه و تغییر سیاست خارجی عربستان سعودی٬ تمام قد در اردوی عربستان قرار گرفته است.
همزمان٬ سیاست خارجی تهران نیز در سالهای اخیر بارها تجارت ایران را با جهان مختل کرده و تحریم‌های گاه و بی‌گاه نفس اقتصاد ایران را گرفته. بازیگران منطقه‌ای که از سیاست خارجی ایران دل خوشی ندارند٬ در روزگار دست به یقه شدن حکومت ایران با رقبای منطقه‌ای و قدرت‌های بین‌المللی٬ این فرصت را خواهند داشت تا از ابزارهای اقتصادی برای افزایش فشار بر ایران بهره ببرند.
ضمن اینکه این بندر٬ برخلاف بندر عباس٬ خارج از منطقه پرتنش خلیج فارس و تا اندازه‌ای دور از دسترس دشمن‌های منطقه‌ای و جهانی ایران قرار گرفته است. بندر چابهار تنها بندر ایران است که به شکل مستقیم و بی‌واسطه به اقیانوس هند دسترسی دارد. موقعیت جغرافیایی چابهار آنقدر برای ایران مهم است که ایده توسعه چابهار از زمان محمدرضا شاه پهلوی مطرح بود و او به دنبال یک سرمایه‌گذاری هشت میلیارد دلاری در این بندر بود؛ پروژه‌ای که مانند بسیاری دیگر از ایده‌های شاه سابق ناکام ماند.
آسیب‌پذیری بنادر ایران در حاشیه خلیج فارس در دوران جنگ هشت ساله با عراق٬ به خوبی اهمیت استراتژیک توسعه چابهار را نشان داد. در نهایت بعد از پایان جنگ و در دورانی که دولت ایران در تلاش بود تا سیاست تنش‌زدایی و عادی‌سازی روابط٬ درهای اقتصاد ایران را به روی جهان باز کند، در سال ۱۹۹۲ در چابهار یکی از نخستین مناطق آزاد تجاری تاسیس شد.
اما تحریم‌های بین‌المللی موجب شد تا سرمایه‌گذاری خارجی برای توسعه این بندر هرگز کافی نباشد و هند نیز به شکل مقطعی و محدود تنها بخشی از پروژه را تا میانه دهه ۹۰ پیش برد. حالا چرا هند؟
چابهار٬ نقطه طلایی تجارت هند با جهان خواهد بود
اهمیت چابهار برای هند چنان جدی است که این کشور نزدیک به سه دهه است که به دنبال توسعه این بندر جنوبی ایران است. در واقع توسعه پروژه چابهار برای این کشور بسیار فراتر از افزایش مناسبات بازرگانی با ایران و صادرات به ایران اهمیت دارد.
نخستین مساله هند٬ رقابت با اتحاد استراتژیک چین و پاکستان و یافتن جایگزینی برای بندر گوادر است. بندر گوادر عملا خواهرخوانده پاکستانی چابهار است و در آن سوی مرز٬ در بلوچستان پاکستان قرار دارد. فاصله دو بندر ۱۷۰ کیلومتر است و چین در آن بندر همان نقشی را بازی می‌کند که هند در چابهار. بندر گوادر نیز همانند چابهار به یک بندر آب عمیق تبدیل خواهد شد.
اما این دو پروژه یک تفاوت بنیادین دارند: رابطه چین و پاکستان٬ شباهتی به رابطه هند و ایران ندارد. پاکستان در پی تیره شدن روابطش با واشنگتن به دنبال متحد استراتژیک است و این همکاری می‌تواند تا باز کردن پایگاه نظامی برای چین هم ادامه پیدا کند. در مقابل٬ ایران هرگز چنین رابطه‌ای با هند نداشته. هند سیاست خارجی متفاوتی در خاورمیانه دارد و همزمان روابطش را با همه بازیگران اصلی از جمله عربستان و اسرائیل نیز گسترش داده است. به همین دلیل چشم‌اندازی برای ارتقای موقعیت هند به یک متحد استراتژیک برای ایران وجود ندارد و دو طرف نیز برای چنین ارتباط نزدیکی٬ اصراری ندارند.
این موضوع اما موجب نشده تا هند از چابهار دست بکشد. چون با بندر چابهار٬ هند نه فقط به ایران و افغانستان٬ بلکه به آسیای مرکزی و چه بسا روزی به اروپا دسترسی خواهد داشت. آن هم بی‌نیاز از پاکستانی که می‌تواند یک سد زمینی در این مسیر باشد.
برای هند٬ چابهار نقطه کلیدی پروژه بلندپروازانه گذرگاه بین‌المللی حمل و نقل شمال-جنوب (The International North-SouthTransport Corridor) نیز هست؛ توافق‌نامه‌ای که از سال ۲۰۰۰ در انتظار معجزه‌ای است برای شکل دادن به یک راه ارتباطی-تجاری جدید که هند را از گذرگاه چابهار به شمال وصل می‌کند. چنین مسیری نیز در زمینه رقابت هند و پاکستان٬ بدیل استراتژیکی است برای گذرگاه اقتصادی چین-پاکستان (China-Pakistan Economic Corridor) که در سالهای اخیر شکل گرفته است.
با این همه٬ مجموعه این عوامل موجب نشد تا چابهار با سرمایه‌گذاری قابل توجه هند به سرعت توسعه یابد. توسعه چابهار مانند بسیاری دیگر از پروژههای ساخت و ساز پردرآمد٬ اسیر رقابت‌های داخلی است. در این میان شرکتهای وابسته به سپاه پاسداران در کنار دیگر نهادهای بانفوذ متهمند که به خاطر درآمدهای ناشی از چنین پروژه‌هایی در مسیر ورود و کار شرکتهای هندی سنگ‌اندازی کرده‌اند و اداره این بندر نیز از ناکارآمدی قابل‌توجهی رنج می‌برد.
در کنار مساله دخالت‌های شرکت‌ها و نهادهایی که قدرت قابل توجهی در مناسبات سیاسی-اقتصادی کشور دارند٬ سیاست خارجی پرتلاطم ایران نیز٬ سنگ دیگری است که به پای هند در این پروژه بسته شده است. تحریم‌هایی که می‌آیند و می‌روند٬ همواره سرنوشت پروژههای سرمایه‌گذاری را در ایران با معماهای بزرگ روبه‌رو می‌کنند. در مورد چابهار این معما سرانجام با تصمیم ویژه دولت آمریکا تا اندازه‌ای حل شد. اما شمشیر داموکلس تحریم‌ها تا مدت‌ها بالای سر پروژه توسعه چابهار قرار داشت.
در کنار این دو عامل٬ حمله انتحاری روز پنج‌شنبه می‌تواند به عامل سومی در کند شدن پروژه‌ای تبدیل شود که نیاز قابل توجهی به سرمایه‌گذاری خارجی دارد٬ اما این سرمایه‌گذاری چونان ماهی لغزانی در دستانش بال بال می‌زند و هر لحظه ممکن است که از چنگ چابهار فرار کند
*بی بی سی
نظر شما