۱۷ مارس، زمانی که هیئتهای بینالمللی در کنفرانس کمیسیون اروپا درباره سوریه گرد هم آمده بودند، شاهزاده رحیم الحسینی، یا همان آقاخان پنجم، نیز در کنار آنان حضور یافت. او در سخنرانیاش در این کنفرانس، بر سابقهی بیش از هزار سالهی جامعهی خود در سوریه تأکید کرد و تعهد مجدد نهاد امامت اسماعیلی و بازوی توسعهای آن، شبکه توسعه آقاخان (AKDN) ، را به «حمایت دائمی از مردم سوریه» و «تلاش برای ایجاد صلح، امید و توسعه بهسوی آیندهای بهتر» اعلام کرد.
این کنفرانس و این تعهد، از نخستین اقدامات علنی مهم شاهزاده رحیم پس از بهدست گرفتن عنوان آقاخان بهشمار میآید؛ عنوانی که پس از درگذشت پدرش، شاهزاده کریم آقاخان چهارم در ۴ فوریه، به او منتقل شد. آقاخان چهارم از سال ۱۹۵۷ رهبری جامعه نزاری اسماعیلی ــ دومین شاخهی بزرگ شیعیان جهان ــ را برعهده داشت و اکنون شاهزاده رحیم، به عنوان فرزند ارشد آقاخان چهارم، رهبری حدود ۱۲ تا ۱۵ میلیون اسماعیلی در بیش از ۳۵ کشور را بر عهده دارد.
آقاخان که نسب خود را به پیامبر اسلام میرساند، پیش از هر چیز یک رهبر مذهبی است. اما در طول صد سال گذشته، این نقش به یک بازیگر اثرگذار در صحنهی جهانی نیز تبدیل شده است. اگرچه اسماعیلیان کمتر از یک درصد از جمعیت مسلمانان جهان را تشکیل میدهند، اما نقش سیاسی چشمگیری ایفا کرده اند و از جایگاه فکری و فرهنگی برجستهای برخوردارند. به گفتهی خلیل اندانی، استاد دینشناسی، به نقل از سید حسین نصر، «در مراحل اولیهی شکلگیری اسلام، تقریباً هیچ بخشی نیست که تحت تأثیر اندیشههای اسماعیلی قرار نگرفته باشد.»
شیعیان، که حدود ۱۰ درصد از جمعیت مسلمانان جهان هستند، معتقدند تفسیر اصیل و حقیقی از اسلام تنها از طریق خاندان پیامبر امکانپذیر است. اسماعیلیان برای تعیین امامان خود، به سلسلهای ۱۴۰۰ ساله از جانشینان پیامبر اتکا دارند که به باورشان، رهبرانی منصوب از جانب خداوند برای هدایت معنوی آنان هستند.
عنوان «آقاخان» که به معنای «رئیس رؤسا» یا «فرمانده کل» است، نخستین بار در سال ۱۸۱۷ توسط شاه قاجار به حسنعلیشاه، چهلوششمین امام وراثتی اسماعیلیان، اعطا شد. این امام بعدها به فرمانداری استان کرمان منصوب شد و نفوذش به کمک همکاری با بریتانیا، به افغانستان و استان سند پاکستان نیز گسترش یافت. در سال ۱۸۶۶، حکومت بریتانیا که پیشتر در جریان تصرف سند در سال ۱۸۴۳ از خدمات آقاخان بهره برده بود و به نفوذ او در میان جماعت خوجهها در بمبئی آگاهی داشت، در جریان پروندهای به نام «پرونده آقاخان»، مقام و نقش او را رسمیت بخشید. پسر بزرگ او، آقا علیشاه، به عنوان آقاخان دوم، روابط نزدیکی با دولت استعماری بریتانیا برقرار کرد و به یکی از چهرههای برجسته مسلمانان شبهقاره هند تبدیل شد.
در سال ۱۸۸۵، نوهاش، سلطانمحمدشاه، در هفتسالگی به عنوان آقاخان سوم منصوب شد. او تحصیلات خود را در معتبرترین مدارس بریتانیا گذراند و به راحتی در حلقههای اشراف، روشنفکران، و نخبگان جهانی جای گرفت. از او که با خانوادههای اشرافی اروپایی وصلت کرده بود، به عنوان «پاپ مسلمانان» یاد میشد. آقاخان سوم در سال ۱۹۰۶ از بنیانگذاران حزب سیاسی لیگ مسلمانان هند بود و تا سال ۱۹۱۲ ریاست آن را بر عهده داشت. او در سال ۱۹۳۲ نماینده هند در جامعه ملل شد و از ۱۹۳۷ تا ۱۹۳۸ ریاست هیئت عمومی آن را بر عهده داشت.
آقاخان سوم شخصیتی چندوجهی بود: او همزمان یک رهبر مذهبی، لذتجو و سیاستمداری جهانی بود که به هیچ کشور یا فردی وابستگی نداشت. این ویژگیها را به نوهاش، آقاخان چهارم، نیز منتقل کرد. آقاخان چهارم شخصیتی جهانی و سفردوست بود که تا زمان مرگش بر صحنهی سیاست جهانی تأثیرگذاری داشت. در کنار این جایگاه، سبک زندگی پرزرق و برقی داشت؛ از جمله مالک یک قایق تفریحی ۲۵ میلیون دلاری و جزیرهای خصوصی در باهاما بود.
ثروت خانواده آقاخان بین ۸۰۰ میلیون تا ۱۳ میلیارد دلار تخمین زده میشود که از طریق ارثیه، سرمایهگذاری در املاک و گردشگری، و همچنین تجارت اسبداری بهدست آمده است. امامت اسماعیلی تأکید دارد که این ثروت شخصی از محل زکات اعضای جامعه بهدست نیامده است. در حالی که زکات، یکی از پنج رکن دین اسلام، به معنای پرداخت ۲.۵ درصد از دارایی سالانه است، اسماعیلیان یکدهم درآمد خالص خود، یعنی بین ۱۰ تا ۱۲.۵ درصد، را به نام «دسوند» پرداخت میکنند که بنا بر ادعای نهاد امامت، صرف امور داخلی جامعه، سرمایهگذاریها و هزینهها میشود.
آقاخان چهارم با وجود سبک زندگی مجلل، ثروت و نفوذش را در خدمت جامعهاش بهکار گرفت. او مأموریت خود را فراتر از هدایت معنوی پیروانش میدانست و هدفش را تأمین سلامت جسمی و امنیت آنان نیز عنوان میکرد. از همین رو، او از رهبران برجسته در زمینهی توسعه، آموزش، و سلامت در سطح جهان بود و این اقدامات بیشتر در قالب شبکه توسعه آقاخان (AKDN) انجام میشد؛ نهادی با گسترهای جهانی که شامل بیمارستانها، طرحهای کشاورزی، مدارس، کلینیکها، موزهها، مراکز فرهنگی و دانشگاههای آقاخان است.
AKDN بیش از ۹۶ هزار نفر را در استخدام دارد و خدمات خود را از طریق بیش از ۱۰۰۰ برنامه در بیش از ۳۰ کشور ارائه میدهد. اگرچه آقاخان موضع رسمی سیاسی نداشت، ولی نفوذ نرم (soft power) او بسیار چشمگیر بود. شاریق صدیقی، مدیر ابتکار وقف اسلامی در دانشگاه ایندیانا، معتقد است: «هر فعالیت خیریهای، به نوعی اعمال نفوذ و تأثیرگذاری محسوب میشود. وقتی میخواهید دنیا را بهتر کنید، از منابع خود برای کمک و نشاندادن حسننیت استفاده میکنید.»
از همین رو، آقاخان از معدود رهبرانی است که با وجود نداشتن حکومت رسمی، با احترام دولتی مواجه میشود. نهاد امامت اسماعیلی در برخی کشورها به عنوان شخصیتی حقوقی به رسمیت شناخته شده است. به گفته اندانی، این نهاد نوعی دیپلماسی بیسروصدا اما عملی را دنبال میکند.
وجه تمایز AKDN در آن است که میتواند سرمایههای گردآوریشده از اسماعیلیان سراسر جهان را به شکلی متمرکز و سازمانیافته به کار گیرد و به شکلی مؤثر، آموزههای اسلامی را با نظم اقتصادی جهانی تطبیق دهد.
ترکیب باورهای کهن با روح زمانه، رمز تأثیرگذاری امروزی اسماعیلیان است. همانطور که محمد ن. میرعلی، پژوهشگر کانادایی، در کتاب Faith and World اشاره میکند، اندیشهی معاصر اسماعیلی میتواند ارزشهای لیبرال مانند دموکراسی، تکثرگرایی، نیکوکاری و آموزش را بازتابی از اصول جاودانهی قرآنی و آموزههای امامان شیعه بداند. آقاخان چهارم در دوران تقریباً هفتدههای رهبریاش بارها اعلام کرد که اصول دموکراسی و تکثر، بهترین راه تحقق مأموریت دوگانهی او در بهبود معنوی و مادی زندگی پیروانش است.
او همچنین تأکید داشت که نهادینهسازی این ارزشهای لیبرال، بخشی از زندگی اسلامی اخلاقمدار در دنیای امروز است. وی بارها از «اخلاق جهانوطنی» اسلام سخن گفت که راهنمای فعالیتهای او بود. بر همین اساس، AKDN به ابزاری نهادی برای اجرای باورهای دینی اسماعیلی و اصول اخلاقی اسلام تبدیل شد؛ اصولی مانند شفقت، سخاوت، فراگیری، عقلگرایی، دانش و کشف. او با افراطگرایی و تعصب مخالفت میکرد و در سال ۲۰۱۷، مرکز جهانی تکثرگرایی را در اتاوا تأسیس کرد تا این ارزشها را گسترش دهد.
در عین حال، آقاخان و AKDN با دولتها و جوامع گوناگون همکاری دارند تا امنیت اسماعیلیان را تضمین کنند. آیسو ملیکبکوف، که در آفریقا و آسیای مرکزی با AKDN همکاری داشته، میگوید: «چه دولت دموکراتیک باشد چه استبدادی، مهم نیست؛ هدف ما ترویج صلح است.» بهعنوان نمونه، حتی پس از بازگشت طالبان به قدرت در افغانستان در سال ۲۰۲۱، AKDN همچنان به فعالیت خود در آن کشور ادامه داد. این شبکه از سال ۲۰۰۲ در آن کشور سرمایهگذاری کلانی در توسعه روستایی انجام داده است.
در تاجیکستان، پس از آغاز جنگ داخلی در سال ۱۹۹۲ و اعلام خودمختاری منطقه اسماعیلینشین بدخشان، آقاخان با ارسال کمکهای غذایی و انسانی، نقش مهمی در پایان دادن به درگیری ایفا کرد.
به گفتهی شنیلا خواجهمولجی، پژوهشگر دانشگاه جورجتاون، رهبری آقاخان، الهامبخش اسماعیلیان در سراسر جهان برای بازسازی زندگی و جامعهشان پس از آوارگی و تبعیض بوده است. این در حالی است که در دوران معاصر، دین و دینداران اغلب به عنوان نیروهای محافظهکار و مانع پیشرفت معرفی میشوند.
اما در این دنیای جهانیشدهی مدرن، چارچوب دولتهای لیبرال فضا را برای تفسیر خاص اسماعیلی از اسلام فراهم کرده و به گفتهی انسانشناس، جوناه استاینبرگ، موجب «احیای ققنوسوار» اسماعیلیه در صد سال گذشته شده است. برای مثال، در کانادا که حدود ۸۰ هزار اسماعیلی زندگی میکنند، این جامعه به یکی از اقشار نخبه در حوزههای تجارت، فرهنگ و سیاست تبدیل شده است. در سال ۲۰۰۸، آقاخان نمایندگی نهاد امامت اسماعیلی را در اتاوا تأسیس کرد که بهنوعی نقش سفارت غیررسمی را ایفا مینماید. در ۲۰۰۹، او پنجمین فردی شد که تابعیت افتخاری کانادا را دریافت کرد.
با ساختار فراملی، شوراهای محلی و بینالمللی متعدد، و از سال ۲۰۱۵، استقرار رسمی در لیسبون پرتغال، نهاد امامت اسماعیلی گاه بیشتر به یک شرکت چندملیتی شباهت دارد تا یک دولت یا جامعه مذهبی. فعالیتهای AKDN به نفع اعضای جامعه، فارغ از دولتهای حاکم و نتایج سیاسی، ادامه دارد. از این منظر، نقش سیاسی آقاخان بیشتر شبیه یک تاجر بانفوذ و مورداحترام جهانی است تا یک رهبر ملی یا نهاد بیندولتی. و شاید همین ویژگی است که اسماعیلیه و آقاخان را قدرتمند کرده و نماد آیندهای است که در آن سازمانهایی فراتر از دولت ملتها نقش اصلی را در امور بینالمللی ایفا خواهند کرد.
اکنون که شاهزاده رحیم بهطور کامل وارد نقش پدرش شده، این پرسش مطرح است که او چگونه میخواهد این حضور مؤثر و ریشهدار را در سالهای آینده ادامه دهد. به گفته اندانی: «ما انتظار داریم آقاخان جدید مسیر پدرش را ادامه دهد. ما انتظار داریم که او نمونهای درخشان از اجرای اندیشههای دینی و فلسفی کهن در خدمت رفاه عملی مردم امروز باشد.»
درج این مقاله به معنی تأیید مطالب مطرح شده نبوده و صرفا به منظور آشنایی با نظرات مختلف صورت گرفته است
نظر شما