از زمانی که مقتدی صدر، در اواسط ژوئن ۲۰۲۲ کنارهگیری خود از سیاست را اعلام کرد، جنبش صدر مسیر تازهای در پیش گرفته و نقش خود را بازتعریف کرده است؛ البته همچنان، مانند دو دههٔ گذشته، یکی از تأثیرگذارترین نیروهای شیعی در عراق باقی مانده است.
جنبشی که زمانی نقشی کلیدی در تشکیل دولتها و تصمیمگیریهای سیاسی داشت، اکنون بیش از گذشته در فعالیتهای دینی و اجتماعی حضور دارد و تمرکز خود را بر ایدئولوژی، و تقویت پیوندهای سازمانی و اجتماعی در میان پایگاه مردمیاش گذاشته است.
این تغییر مسیر پس از سالها حضور فعال در سیاست ــ که با درگیریها و ائتلافهای گوناگون همراه بود ــ در نهایت با تصمیم مقتدی صدر برای فاصله گرفتن از کشمکشهای قدرت داخلی صورت گرفت.
با این حال، ناظران سیاسی معتقدند این اقدام نه عقبنشینی، بلکه تغییر جهت حسابشدهای بوده است؛ اقدامی که هم به رقبای سیاسی و هم به هوادارانی که همواره پشتوانهٔ نفوذ این جنبش بودهاند، پیامهایی روشن ارسال میکند.
چرا جنبش صدر از سیاست کنارهگیری کرد؟
در ۱۵ ژوئن ۲۰۲۲، مقتدی صدر اعلام کرد از روند سیاسی عراق کناره میگیرد و در انتخابات آینده شرکت نخواهد کرد؛ تصمیمی که به گفتهٔ او برای پرهیز از همراهی با سیاستمداران «فاسد» اتخاذ شد.
او این تصمیم را در دیداری در نجف با نمایندگان جنبش صدر اعلام کرد؛ نمایندگانی که هشت ماه پس از انتخابات پارلمانی، از مجلس استعفا داده بودند. پس از آن، «چارچوب هماهنگی» با حمایت احزاب سنی و کردی، دولتی به نخستوزیری محمد شیاع السودانی تشکیل داد.
این کنارهگیری، چه یک توقف تاکتیکی بوده یا بخشی از راهبردی برای انتظار کشیدن تا فراهم شدن شرایط مناسبتر، این پرسش را مطرح کرده است که جنبش صدر تا چه زمانی بیرون از میدان سیاست خواهد ماند؛ بهویژه در شرایطی که تنشهای داخلی در حال افزایش است و معادلات منطقهای نیز در حال تغییرند.
حضور اجتماعی؛ عقبنشینی یا پیام سیاسی؟
در ماههای اخیر، جنبش صدر در مناطق جنوبی و مرکزی عراق و همچنین بغداد، فعالیتهای اجتماعی و مذهبی گستردهای داشته است؛ از جمله کارزارهای کمکرسانی عمومی به بیماران و نیازمندان که با استقبال گستردهٔ مردمی همراه بوده است.
مجاشع التمیمی، فعال سیاسی نزدیک به «جنبش ملی شیعی»، میگوید: «این وضعیت نباید عقبنشینی تلقی شود، بلکه نوعی تغییر جهتی حسابشده است برای حفظ پایگاه مردمی و ساختار سازمانی، در عین پرهیز از هزینهها و اختلافات درونیِ مشارکت مستقیم در سیاست.»
او میافزاید: «از نظر نمادین، این رفتارها حامل پیامهای سیاسی نانوشتهاند که نشان میدهند این جریان همچنان حاضر، اثرگذار و قادر به بسیج خیابانی در زمان لازم است، هرچند زمان و شیوهٔ عمل را خود انتخاب میکند.»
از نظر تاریخی، جنبش صدر همواره از فعالیتهای دینی و مردمی بهعنوان اهرم سیاسی استفاده کرده است؛ حتی در دورههایی که در حاشیه بوده یا سیاست را تحریم کرده است. اگرچه بازگشت رسمی به سیاست هنوز قطعی نیست، اما این جریان توان تأثیرگذاری خود را در جامعهٔ عراق از دست نداده است.
التمیمی میگوید: «تحولات درون اردوگاه شیعیان و همچنین تحولات منطقهای و بینالمللی میتواند شرایطی ایجاد کند که در آن، جنبش صدر بازگشت به سیاست را برای حفاظت از پایگاه خود یا بازتنظیم توازن سیاسی ضروری بداند.»
او در ادامه تأکید میکند: «از این منظر، جنبش صدر اگرچه بهطور رسمی کنار رفته، اما در عمل در وضعیت انتظار راهبردی قرار دارد؛ تحولات را از بیرون رصد میکند تا در زمان مناسب با شرایط بهتر بازگردد.»
آیا مقتدی صدر به سیاست بازمیگردد؟
نبیل العزاوی، سیاستمدار مستقل، میگوید تمرکز اخیر جنبش صدر بر فعالیتهای دینی و اجتماعی نشان میدهد که این جنبش بهطور کامل از سیاست کنار نکشیده است.
او میگوید: «این جنبش تا پیش از کنارهگیری، یکی از ستونهای اصلی سیاست عراق پس از سال ۲۰۰۵ بود و بزرگترین فراکسیون پارلمان را در اختیار داشت. حتی در دورهٔ تحریم سیاست رسمی نیز، تحولات و مذاکرات را بهدقت زیر نظر داشت.»
مقتدی صدر پس از سال ۲۰۰۳ این جنبش را بنیان گذاشت؛ جنبشی که با تلفیق گفتمان دینی، اجتماعی و سیاسی و با توان بالای بسیج خیابانی، به یکی از برجستهترین نیروهای سیاسی و مذهبی عراق در دو دههٔ گذشته تبدیل شد.
این جنبش پایگاهی گسترده در شهرهای بزرگ و مناطق روستایی دارد؛ از جمله بغداد، نجف، کربلا و بصره. از نخستین انتخابات پارلمانی پس از سقوط صدام وارد سیاست شد و در دورههای مختلف دستاوردهای انتخاباتی مهمی کسب کرد و اعضایش در دولتهای پیاپی سمتهای وزارتی داشتند.
با این حال، تاریخ آن با نوسانهای شدید میان مشارکت فعال در حکومت و دورههای تحریم یا کنارهگیری همراه بوده است.
با وجود خروج از نهادهای قانونگذاری و اجرایی، جنبش صدر همچنان نفوذ اجتماعی، مذهبی و سازمانی قدرتمندی دارد و این وزن سیاسی غیرمستقیم، در محاسبات مربوط به دولت آیندهٔ عراق نقش مهمی ایفا میکند.
پایگاه مردمی این جنبش که پیشتر «بازیگری کلیدی در میدان» به شمار میرفت، در دوران نخستوزیری نوری المالکی، حیدر العبادی و عادل عبدالمهدی فشار قابلتوجهی وارد کرد و هنوز هم توان سازمانی لازم برای بسیج سریع و اثرگذاری، بهویژه در زمان بحرانها را دارد.
العزاوی میگوید: «دیگر جریانهای شیعی با دقت واکنشهای مقتدی صدر را زیر نظر دارند و همهٔ نشانهها حاکی از آن است که جنبش صدر برای همیشه بیرون از سیاست نخواهد ماند.»
او در پایان میافزاید: «زیرا صدر همچنان به فرایند سیاسی و نتایج آن باور دارد، اما نه با الگوی کنونیِ تکرار نخبگان سیاسی و ساختارهای قدیمی.»
محمدعلی الحکیم، پژوهشگر سیاسی نیز میگوید تمرکز جنبش صدر پس از کنارهگیری بر فعالیتهای دینی و اجتماعی، بازتاب یک «چرخش آگاهانه» در شیوهٔ ارتباط آن با جامعه است.
او توضیح میدهد که این اقدامات، هرچند در ظاهر غیرسیاسیاند، اما پیامهای غیرمستقیمی برای حفظ نفوذ مردمی و تداوم ارتباط با هواداران در خود دارند.
العزاوی در جمعبندی میگوید: «پایگاه اجتماعی گستردهٔ این جریان، چنین فعالیتهایی را به ابزاری برای حفظ انسجام درونی تبدیل کرده و نشان میدهد که کنارهگیری فعلی، موقتی است و به معنای چشمپوشی از جایگاه آن در سیاست عراق نیست.»
او تأکید میکند: «آیندهٔ این کنارهگیری به مجموعهای از عوامل داخلی و منطقهای بستگی دارد؛ عواملی که میتوانند یا جنبش صدر را به ماندن بیرون از سیاست سوق دهند یا آن را به بازنگری در موضع خود وادار کنند، بسته به اینکه تحولات چگونه پیش بروند.»
نظر شما