در ۱۲ نوامبر ۲۰۲۵، وزیر امنیت بورکینافاسو برای گفتوگوهای سطح بالا به تهران رفت. این سفر موفقیتآمیز بود: بورکینافاسو سفارت خود در ایران را دوباره باز کرد، توافقهای جدید امنیتی امضا شد و درباره توسعه روابط در بخش کشاورزی و صنعت گفتوگو صورت گرفت.
این سفر تنها یک دیدار معمول دیپلماتیک نبود؛ بلکه بخشی از یک روند بزرگتر بود. از زمان آغاز جنگ غزه در اواخر ۲۰۲۳—که با حمله حماس، متحد تهران، شروع شد—ایران روزبهروز منزویتر شده و با بحرانهای سیاسی و اقتصادی بیشتری روبهرو گشته است.
در سطح بینالمللی، شبکه گروههای نیابتی ایران در منطقه، یعنی «محور مقاومت»، با حملات شدید اسرائیل علیه حماس و حزبالله و همچنین سقوط حکومت بشار اسد در سوریه در سال ۲۰۲۴ تحت فشار سنگینی قرار گرفت.
این مشکلات منطقهای در نهایت با جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل در ژوئن ۲۰۲۵ به اوج رسید؛ جنگی که آمریکا نیز در آن حضور داشت. پس از این درگیری، اتحادیه اروپا مکانیسم «بازگشت خودکار» تحریمهای سازمان ملل را فعال کرد؛ تحریمهایی که پس از توافق هستهای سال ۲۰۱۵ لغو شده بودند.
افزون بر این، ایران با یک بحران زیستمحیطی جدید نیز مواجه شد: خشکسالی شدید که حتی پایتخت را تحت تأثیر قرار داده است.
در چنین شرایطی، مقامات ایران تلاش کردند منافع ژئوپولیتیکی خود را در مناطق دیگری دنبال کنند. بهعنوان کسی که سیاست خارجی ایران را مطالعه میکند، معتقدم یکی از مهمترین حوزههای جدید توجه تهران، قاره آفریقا است؛ جایی که ایران روابط خود را با شرکای قدیمی و مهمی مانند بورکینافاسو تقویت کرده است. این تلاشها فرصتهایی فراهم کرده تا ایران در حوزههایی مانند امنیت، مواد معدنی حیاتی و همچنین گسترش بازار صادراتی (از جمله سلاح) و دور زدن تحریمها با این کشورها همکاری کند.
امنیت، اورانیوم و اقتصاد در غرب آفریقا
ایران علاوه بر بورکینافاسو، روابط خود را با کشورهای دیگری در غرب آفریقا و منطقه ساحل—مانند مالی و نیجر—افزایش داده است.
از اوایل دهه ۲۰۲۰ این کشورها شاهد کودتاهای نظامی بودهاند و از غرب فاصله گرفتهاند. آنها با تهدیدهای شدید امنیتی از سوی شورشیان، گروههای مسلح و جهادیها روبهرو هستند. به همین دلیل، همانند اتیوپی، این کشورها ایران را بهعنوان شریک امنیتی و تأمینکننده احتمالی سلاح، پهپاد و تجهیزات نظامی میبینند.
برای ایران نیز همکاری با این کشورها مزایای اقتصادی مهمی دارد؛ از جمله دسترسی به فلزات و مواد معدنی حیاتی. تهران بهدنبال دسترسی به طلای بورکینافاسو و مالی، و اورانیوم نیجر بوده است. با توجه به آسیب احتمالی به برنامه هستهای ایران در جنگ ۱۲ روزه، واردات اورانیوم از این کشورها میتواند برای بازسازی یا حتی تسلیحاتی کردن برنامه هستهای ایران بسیار حیاتی باشد.
وزیران خارجه ایران و مالی پس از گفتوگو در سال ۲۰۲۴، سال بعد دوباره در اکتبر دیدار کردند تا روابط دوجانبه و چندجانبه را تقویت کنند.
دو کشور توافق کردند که یک کمیسیون مشترک اقتصادی تشکیل دهند و در سازمانهایی مانند سازمان ملل و جنبش عدم تعهد از یکدیگر حمایت کنند.
در آوریل و می ۲۰۲۵ نیز ایران و نیجر توافقهای اقتصادی و امنیتی امضا کردند. پیشتر نیز تهران قراردادی برای خرید ۳۰۰ تن اورانیوم با قیمت ۵۶ میلیون دلار از نیجر منعقد کرده بود.
از فوریه تا اکتبر، ایران تلاش کرد روابط خود را با سیرالئون گسترش دهد. علاوه بر تلاش برای دسترسی به اورانیوم، تهران بهدنبال جلب حمایت این کشور در سازمانهای بینالمللی مانند سازمان ملل و سازمان همکاری اسلامی بود.
با این حال، سیرالئون که عضو غیر دائم شورای امنیت بود، در سپتامبر به لغو تحریمهای ایران رأی منفی داد؛ بخشی از این تصمیم به دلیل وابستگی این کشور به کمکهای مالی بریتانیا بود.
فرصتهای دیگر ایران در آفریقا
ایران علاوه بر غرب آفریقا، در مناطق دیگر این قاره نیز بهدنبال فرصتهای راهبردی بوده است.
در فاصله اکتبر تا نوامبر ۲۰۲۵، تهران با مالاوی درباره دور زدن تحریمها و واردات هواپیما همکاری کرد.
در ماه اوت، ایران در پی تقویت همکاریهای امنیتی با آفریقای جنوبی برآمد؛ این کشور بزرگترین شریک تجاری ایران در قاره آفریقا است. در آن زمان، رئیس ستاد ارتش آفریقای جنوبی اظهاراتی در حمایت از ایران و علیه اسرائیل بیان کرد که جنجال بهپا نمود.
ایران همچنین بین آوریل تا اکتبر با زیمبابوه توافقهایی در حوزه اقتصاد، محیط زیست و گردشگری درمانی امضا کرد.
در اجلاس وزرای خارجه جنبش عدم تعهد در اوگاندا، وزیر خارجه ایران—عباس عراقچی—با رئیسجمهور یوری موسوِوِنی دیدار کرد و بابت محکوم کردن آمریکا و اسرائیل در جنگ ۱۲ روزه از او تشکر نمود. او همچنین اعلام کرد ایران مایل است همکاریهای اقتصادی، کشاورزی و تجاری خود با اوگاندا را تقویت کند.
اوگاندا از نظر ایران اهمیت ویژهای دارد، زیرا علاوه بر اورانیوم، دارای کبالت نیز هست؛ مادهای حیاتی برای تولید باتریهای لیتیومی، سوپرآلیاژها و محصولات صنعتی پیشرفته.
محدودیتها و چالشهایی که ایران با آن روبهروست
با وجود گسترش روابط ایران با شرکای آفریقایی، موانع قابلتوجهی وجود دارد.
۱. رقابت شدید تجاری از سوی رقبای منطقهای ایران، بهویژه امارات و عربستان.
امارات، یکی از بزرگترین شرکای تجاری کشورهای غرب آفریقاست و میتواند همانطور که در سال ۲۰۱۶ در شاخ آفریقا انجام داد، این کشورها را به کاهش روابط با ایران تحت فشار بگذارد.
۲. بازگشت تحریمهای سازمان ملل (Snapback)
این موضوع میتواند کشورها را در همکاری نزدیکتر با ایران محتاطتر کند. با این حال، حتی پس از خروج آمریکا از برجام در ۲۰۱۸ و بازگشت تحریمها، بسیاری از این کشورها روابط خود با تهران را بهطور کامل قطع نکردند.
۳. ماهیت معاملهمحور روابط ایران
این نوع روابط میتواند باعث بیاعتمادی شود.
برای مثال، گزارش شده ایران در نوامبر ۲۰۲۵ به اریتره پهپاد داده است؛ اقدامی که میتواند روابط تهران با اتیوپی را پیچیده کرده و ایران را وارد بحران دیگری در آفریقا کند.
اینکه فرصتهای موجود برای ایران در آفریقا بیشتر خواهد بود یا محدودیتها، در آینده مشخص میشود.
اما برای مقامات تهران که در حال دستوپنجه نرم کردن با انواع بحرانهای داخلی و خارجی هستند، این قاره یکی از معدود گزینههایی است که هنوز امکان بهرهگیری از آن وجود دارد.
نظر شما