کمتر از دوازده ساعت حضور دونالد ترامپ در خاک خاورمیانه کافی بود تا «صلح» را به این منطقه بیاورد؛ دستکم این روایتی بود که از سفر برقآسای رئیسجمهور آمریکا در ۱۳ اکتبر ارائه شد. این سفر با ورود او در صبح به اسرائیل آغاز شد، درست در لحظهای که آخرین گروه از گروگانهای زنده پس از دو سال اسارت در غزه آزاد میشدند و با ایستادن او روی صحنهای در شرمالشیخ، تفریحگاه ساحلی مصر، پایان یافت؛ در حالیکه شعار «صلح در خاورمیانه» پشت سرش نقش بسته بود و گروهی از رهبران عرب و غربی او را احاطه کرده بودند.
رهبران جهان ساعتها در اتاق انتظار ماندند تا آقای ترامپ برسد. وقتی بالاخره آمد، نشست حالتی تشریفاتی داشت: عکس گرفت، توافق آتشبس را امضا کرد و سخنرانیای ایراد نمود. سپس از سران حاضر خواست «پنج دقیقه» برای گفتوگوی خصوصی بمانند، پیش از آنکه رهسپار فرودگاه شود. این گردهمایی چندان به جلسهای برای حلوفصل جزئیات حلنشدهٔ طرح پساجنگ ترامپ شباهت نداشت. در مدت کوتاه اقامت او در اسرائیل و مصر، رئیسجمهور و همتایانش هیچ توضیح تازهای دربارهٔ مراحل بعدی طرح بیستمادهای او — که هدفش تضمین ثبات، امنیت و بازسازی نوار ویرانشدهٔ غزه است — ارائه نکردند.
شاید مهمترین کاری که آقای ترامپ در این سفر انجام داد، این بود که برای اسرائیلیها روشن ساخت جنگ واقعاً به پایان رسیده است. او بارها در مسیر رفتن به کنست (پارلمان اسرائیل) به خبرنگاران گفت: «جنگ تمام شده است.» او همین نکته را در سخنرانی طولانی و گاه آشفتهاش در کنست تکرار کرد و به نمایندگان اسرائیلی گفت: «این نهفقط پایان یک جنگ، بلکه پایان عصر ترور و مرگ است.»
مردم اسرائیل چندان نیازی به شنیدن این جمله نداشتند. نظرسنجیها نشان میدهد بیش از ۷۰ درصد اسرائیلیها از پایان جنگ بر اساس طرح ترامپ حمایت میکنند. هنگام فرود هواپیمای رئیسجمهور آمریکا، صحنههایی از شادی وصفناپذیر در اسرائیل دیده میشد؛ هم از سوی خانوادههای گروگانهایی که از اسارت بازمیگشتند، و هم از جانب هزاران اسرائیلی در خیابانها.
اما از زمان اعلام طرح صلح ترامپ، اعضای تندرو ائتلاف حاکم اسرائیل این امید خود را آشکارا ابراز کردهاند که آتشبس فروبپاشد و اسرائیل دوباره جنگ را با هدف نابودی کامل حماس و ایجاد حضوری دائمی در غزه از سر گیرد. حتی بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل، با وجود تأیید کامل طرح ترامپ، در بیان جزئیات آن برای شرکای سیاسیاش محتاط بوده و مکرراً به مردم اسرائیل میگوید «نبرد هنوز تمام نشده» و کشور همچنان با «چالشهای بزرگ امنیتی» روبهروست.
ترامپ مصمم است این آتشبس را پیروزی شخصی خود بداند و قصد ندارد اجازه دهد دولت نتانیاهو آتشبس را بشکند. او در کنست از نتانیاهو تمجید فراوانی کرد و حتی به شوخی پیشنهاد داد که اسحاق هرتزوگ، رئیسجمهور اسرائیل که کنار او نشسته بود، نتانیاهو را از اتهامات فسادش عفو کند. با این حال، نیت واقعی ترامپ آشکار بود. در پرواز به اسرائیل، وقتی با خبرنگاران شکاک روبهرو شد، تأکید کرد: «جنگ تمام شده است. فهمیدید؟»
اما حتی هنگامی که او مشغول جشن گرفتن پیروزیاش بود، حماس تلاش میکرد دوباره کنترل خود را بر غزه برقرار کند. نخستین چالش در برابر آتشبس زمانی رخ داد که حماس تنها چهار جسد از ۲۸ گروگان درگذشته را به صلیب سرخ تحویل داد. این گروه اسلامگرا همزمان مشغول ساختن واقعیت جدیدی برای دوران پس از جنگ در غزه است. هزاران نفر از نیروهای خود را — مسلح اما اغلب با لباس غیرنظامی — به خیابانها فرستاده تا گشتزنی کنند.
جزئیات هنوز روشن نیست، اما طی روزهای اخیر، میان این نیروها و دیگر فلسطینیان درگیریهای شدیدی رخ داده است. حماس مدعی است که هدفش دو چیز است: تضمین توزیع کمکهای انسانی در غزه و سرکوب شبهنظامیان مورد حمایت اسرائیل. این گروه به آن شبهنظامیان اولتیماتوم داده که سلاحهایشان را تحویل دهند.
در عمل، حماس در مورد نخست (توزیع کمکها) با مشکل روبهروست. صدها کامیون از زمان آغاز آتشبس در ۱۰ اکتبر وارد غزه شدهاند، اما بسیاری از آنها بهمحض عبور از مرز مورد هجوم و غارت قرار میگیرند. فلسطینیان امیدوار بودند آتشبس به سرعت به ماهها گرسنگی پایان دهد، اما بسیاری میگویند هنوز هم یافتن غذا دشوار است.
در مورد دوم، ادعای حماس تا حدی درست است. این گروه چند نفر از افراد مرتبط با شبهنظامیان موسوم به «نیروهای مردمی» را بازداشت کرده است؛ این گروه را گانگستری به نام یاسر ابوشباب اداره میکند. نیروهای مردمی از اسرائیل سلاح گرفته بودند و در طول جنگ اجازه داشتند آزادانه در بخشهایی از غزه فعالیت کنند. همین امر باعث شده است که حماس از آن بهانهای برای هدف گرفتن همه مخالفان خود بسازد.
یگان «سهم»، واحد امنیت داخلی حماس، در طول جنگ منتقدان این گروه را شکنجه و اعدام کرده و از زمان آغاز آتشبس فعالیتش را دوچندان کرده است. حماس ویدیوهایی از افراد نقابدار منتشر کرده که اسیران دستبسته را تیرباران میکنند.
شدیدترین درگیریها در روزهای اخیر در شهر غزه میان حماس و طایفهٔ دغموش (Doghmush) رخ داده است؛ طایفه ای بانفوذ که مدتهاست از سلطهٔ حماس ناراضی است، اما پیشنهادهای اخیر اسرائیل برای همکاری را رد کرده است. منابع محلی در غزه میگویند دهها نفر از اعضای این طایفه کشته یا بازداشت شدهاند و خانههایشان به آتش کشیده شده است. طبق گزارش ها نایم باسم نایم، پسر یکی از رهبران برجستهٔ حماس، در این درگیریها کشته شده است. صالح الجفراوی، از مبلغان رسانهای شناختهشدهٔ حماس نیز در میان قربانیان بود.
ترامپ از این وقایع چندان نگران به نظر نمیرسد. او در گفتوگویی عجیب با خبرنگاران در هواپیمای «ایرفورس وان» در مسیر اسرائیل، گفت آمریکا به حماس اجازه داده نیروهایش را برای مدتی در غزه مستقر کند. به گفتهٔ او: «ما برای مدتی به آنها اجازه دادهایم. آنها را داریم زیر نظر میگیریم تا جرایم بزرگ یا مشکلاتی که معمولاً در مناطق ویرانشده رخ میدهد، پیش نیاید.»
اما خود فلسطینیان خوشبین نیستند. انور رجب، سخنگوی نیروهای امنیتی تشکیلات خودگردان فلسطین، در مصاحبهای تلویزیونی گفت حماس میکوشد نشان دهد بدون حضورش ثباتی در غزه نخواهد بود. او گفت: «حماس دارد پایههای یک جنگ داخلی را در نوار غزه میگذارد.»
تمام این تحولات بر نیاز فوری به تشکیل یک نیروی امنیتی پس از جنگ — همانگونه که در طرح ترامپ پیشبینی شده — تأکید دارد. غزه سرشار از سلاح و انسانهای درمانده است و حماس هیچ تمایلی به کنار گذاشتن سلاحهای خود ندارد. اگر جامعه جهانی جایگزینی ارائه نکند، آیندهٔ غزه چیزی جز سرکوب بیشتر و هرجومرج نخواهد بود.
پس از عقبنشینی اسرائیل، حماس سرکوب خشونتآمیز رقبایش را آغاز کرد
آتشبسِ میانجیگریشده از سوی آمریکا فعلاً جنگ میان حماس و اسرائیل را متوقف کرده است. اما بهجای آن، اکنون درگیری تازهای میان حماس و دیگر گروههای مسلح فلسطینی در نوار غزه آغاز شده است.
هفتهٔ گذشته، زمانی که نیروهای اسرائیلی برای اجرای توافق آزادی گروگانهای زنده از غزه عقبنشینی کردند، حماس بلافاصله نیروهای امنیتی خود را بهصورت گسترده به جای آنها اعزام کرد، تا نشان دهد همچنان حاکم بلامنازع این منطقه است.
این نیروها بلافاصله سرکوب گروههای شبهنظامی رقیب، که تحت کنترل خانوادههای بانفوذ فلسطینی هستند، را آغاز کردند. درگیریهای مسلحانه و اعدامهای علنی، فضای ترس و وحشت ایجاد کرده و نگرانیها را از بروز چرخهای از خشونتهای داخلی برانگیخته است؛ چرخهای که میتواند درد و رنج تازهای برای مردمی به همراه آورد که سالهاست از جنگ و محاصره در عذاباند.
درگیریها در اطراف یکی از بیمارستانهای شهر غزه در روز یکشنبه به کشتهشدن دهها نفر انجامید. این آمار را واحد عملیاتی حماس که حمله را انجام داده و همچنین اعضای خانوادهای که هدف قرار گرفته بودند، اعلام کردند. ویدیوهایی که روز دوشنبه منتشر شد نشان میدهد جنگجویان حماس چند مرد از آن خانواده را در روز روشن به میدان عمومی میکشانند، آنها را وادار میکنند زانو بزنند و در برابر دیدگان جمعیت اعدامشان میکنند.
این خشونتها نشان میدهد که چالشهای پیشِرو در روند اجرای طرح صلح رئیسجمهور ترامپ تا چه اندازه پیچیده است. اکنون مذاکرات از مسئلهٔ گروگانها عبور کرده و وارد مرحلهٔ دشوار خلع سلاح حماس و جایگزینی آن با ساختارهای اداری و امنیتی تازه شده است.
اگر حماس همچنان بر اعمال قدرت خود پافشاری کند، این امر با الزامات طرح ترامپ در تضاد خواهد بود.
یک مقام اسرائیلی گفت، اسرائیل که به برخی گروههای ضدحماس سلاح داده، در حال نظارت نزدیک بر درگیریهاست تا ببیند اوضاع به چه سمتی پیش میرود.
حسن ابوهنیه، تحلیلگر مستقل مستقر در اَمان و متخصص در جنبشهای اسلامگرا، گفت: «حماس در حال بازسازی کنترل خود است. این گروه اکنون حتی تهاجمیتر عمل خواهد کرد تا به جهان نشان دهد هیچکس نمیتواند آن را براندازد و هیچ نیرویی توان به چالش کشیدنش را ندارد.»
ترامپ روز دوشنبه، در حالی که در هواپیمای اختصاصی خود به سوی اسرائیل و مصر میرفت تا طرح صلحش را تبلیغ کند، دربارهٔ استقرار نیروهای امنیتی حماس و سرکوب داخلی از او سؤال شد. او گفت این گروه بهدرستی در پی ان است که امنیت منطقهٔ ویرانشده را حفظ کند.
او افزود: «آنها در این باره صادق بودند، و ما برای مدتی به آنها مجوز دادیم.»
ترامپ روز سهشنبه به خبرنگاران گفت: «آنها قرار است خلع سلاح شوند… و اگر این کار را نکنند، ما آنها را خلع سلاح خواهیم کرد.»
اقتدار حماس بهشدت از ویرانیهایی که پس از حملهاش به اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ بر غزه وارد شد، آسیب دیده است. فلسطینیانی که از جنگ خستهاند، در ابراز خشم خود نسبت به این گروه جسورتر شدهاند. بسیاری معتقدند حماس بیدلیل جنگ را طولانی کرد تا از منافع خود محافظت کند و از تسلیمشدن بگریزد.
کنترل سختگیرانهٔ اسرائیل بر جریان کمکهای بشردوستانه و گسترش سلطهٔ نظامیاش در نوار غزه، یکی از منابع اصلی درآمد حماس را قطع کرد و انسجام داخلی این گروه را شکست؛ بهطوری که اکنون بیشتر به مجموعهای از هستههای پراکنده تبدیل شده که حتی در پرداخت حقوق نیروهایش ناتوان است.
خانوادههای بانفوذ و دیگر گروههای مسلح از این وضعیت استفاده کرده و آشکارا با حماس به چالش برخاستند و تلاش کردند کنترل مناطق خود را در دست گیرند. برخی از این گروهها، از جمله گروه «ابوشَباب» در منطقهٔ رفح در جنوب نوار غزه، از اسرائیل سلاح دریافت کردهاند تا کنترل حماس را تضعیف کنند.
اکنون حماس در حال تلافی است. این گروه شبهنظامی از توقف موقت جنگ استفاده میکند تا تمرکز خود را از نبرد با اسرائیل به استقرار نیروهای امنیتی داخلی برای بازپسگیری کنترل منطقه تغییر دهد.
خالد قدومی، نمایندهٔ حماس در تهران، گفت این گروه نیروهای وزارت کشور خود را تقویت کرده و آنها را برای برقراری نظم، سرکوب مجرمان و غارتگران، و مجازات کسانی که گمان میرود با اسرائیل همکاری کردهاند، به کار گرفته است.
او افزود: «حماس پس از جنگ، مسئولیت ملی و میهنی خود را برای گسترش احساس صلح و ثبات درک کرده است.»
دشمنیهای کهنه
یکی از اهداف اولیهٔ حماس، قبیله دَغموش در شهر غزه بود. این دو گروه از مدتها پیش با هم خصومت دارند و نخستینبار در سال ۲۰۰۷، زمانی که حماس کنترل غزه را از جنبش فتح (که خانواده دغموش از آن حمایت میکرد) گرفت، درگیر شدند.
روز یکشنبه، نیروهای نقابدار حماس که به کلاشنیکف و تپانچه مسلح بودند، مقابل بیمارستان اردنی در شهر غزه ظاهر شدند. چند تن از اعضای قبیله دغموش در جریان حملات اسرائیل به آن منطقه، در بیمارستان پناه گرفته بودند. جنگجویان حماس به آنها دستور دادند بیمارستان را ترک کنند.
پیشتر، حماس از قبیله دغموش خواسته بود ۱۰ نفر از بستگان خود را که متهم به همکاری با اسرائیل بودند تحویل دهد اما قبیله نپذیرفته بود.
مقابل درب بیمارستان، یکی از جنگجویان حماس تهدید کرد اگر اعضای قبیله فوراً بیرون نروند، بیمارستان را با زور تخلیه خواهد کرد. وقتی آنها امتناع کردند، تعدادی از افراد مسلح اسلحههایشان را بالا بردند. یکی از جنگجویان سلاح خود را بهسوی یک عضو قبیله گرفت و تهدید کرد اگر نرود، «بیمارستان را روی سرش خراب میکند». یکی از اعضای قبیله در پاسخ، همان جنگجوی حماس را با شلیک گلوله کشت.
این قتل باعث شعلهور شدن ناگهانی درگیریها شد. حماس منطقهٔ اطراف بیمارستان را محاصره کرد و نیروهایی بسیار بیشتر از جنگجویان قبیله دغموش به آنجا اعزام نمود. به گفتهٔ اعضای قبیله، حماس خانهها و خودروها را آتش زد و از تیربار و آرپیجی استفاده کرد.
صبحیه دغموش، یکی از اعضای قبیله، گفت: «صدای تیراندازی از همهجا میآمد، درگیری شدید بود. اکنون منطقه کاملاً در محاصرهٔ افراد نقابدار و مسلح است.»
روز دوشنبه، «شورای مرکزی قبیله دغموش» بیانیهای صادر کرد و اعلام داشت هدف کارزار ارعاب و خشونت قرار گرفته است و این اقدام آن را «جنایتی هولناک و برخلاف منافع ملت فلسطین» خواند. قبیله برای کاهش تنش، با انتشار بیانیهای اعمالی را که موجب این درگیری شده بود، محکوم کرد و گفت آن رفتارها نمایانگر موضع قبیله نیست.
وزارت کشورِ تحت کنترل حماس در غزه اعلام کرد که پس از اجرای آتشبس، تدابیر لازم را برای بازگرداندن نظم آغاز کرده است. این وزارتخانه گفت که در حال سرکوب باندهای تبهکار است که از هرجومرج برای غارت کمکها و حمله به فلسطینیان سوءاستفاده کردهاند. همچنین اعلام کرد هفتهٔ جاری دورهای برای «عفو» در نظر گرفته است تا جنگجویان رقیب که مرتکب قتل نشدهاند بتوانند خود را تسلیم کنند.
واحد شبهنظامی «رَداعه» وابسته به حماس نیز اعلام کرد شماری از افراد تحت تعقیب را دستگیر کرده و مواضع شبهنظامیان را در شهر غزه تحت کنترل خود درآورده است. این نیرو افزود که اعضای گروههای رقیب را در مناطق مرکزی و جنوبی نوار غزه بازداشت کرده است.
در بیانیهٔ این واحد آمده بود: «نیروی رَداعه مصمم است نظم را برقرار و باندها و شبهنظامیان را ریشهکن کند، و با مشت آهنین به هر کس که امنیت جبههٔ داخلی را به خطر اندازد، ضربه خواهد زد.»
آمادهسازی برای سرکوب
حماس مدتهاست برای بازپسگیری قدرت خود برنامهریزی میکند. حسام بدران، عضو دفتر سیاسی حماس، سال گذشته به والاستریت ژورنال گفته بود که این گروه در حال تشکیل نیروی پلیس جدیدی است تا با مواردی چون غارت و گرانفروشی مقابله کند.
در مذاکرات اخیر با اسرائیل نیز، حماس اعلام کرده بود آماده است از «سلاحهای تهاجمی» مانند سامانههای پرتاب راکت صرفنظر کند، اما باید اجازه یابد «سلاحهای دفاعی» مانند تفنگهای تهاجمی را حفظ کند. میانجیگران عرب گفتند یکی از نگرانیهای حماس، مقابله با گروههای مسلح رقیب بوده است.
حماس در ماههای گذشته دربارهٔ گروههای مسلح فلسطینی دیگر و اعضای آنها اطلاعات جمعآوری کرده است. گزارشی از وزارت کشور در ژوئیهٔ ۲۰۲۵ فهرستی از این گروهها و مناطق فعالیتشان ارائه داده بود. در آن گزارش آمده بود حدود دوازده طایفهٔ مسلح کوچک در منطقهای تحت کنترل اسرائیل دوباره گرد هم آمدهاند تا با یاسر ابوشباب همکاری کنند. گزارش حتی جزئیات یکی از جنگجویان رقیب را ذکر کرده بود که مظنون به دو قتل است و همیشه با یک خودروی سفید کیا سورنتو تردد میکند و شخصیتی «بسیار کینهجو» دارد.
برخی فلسطینیان نگراناند که حماس در این مسیر زیادهروی کند و غزه به سرنوشت مناطقی دچار شود که تلاش قدرتهای خارجی برای ایجاد نظم جدید سیاسی، به شورش یا حتی فاجعه انجامید.
محمد حادیه، وکیل و میانجی فلسطینی که در حل اختلافات داخلی فلسطینیان فعالیت دارد، گفت نگرانیها از هرجومرج رو به افزایش است. «مردم از جنگ داخلی میترسند،» حادیه گفت. «این بسیار خطرناک است و در واقع، از همین حالا آغاز شده است.»
غزه، بر خلاف بسیاری از مناطق خاورمیانه، از شکافهای عمیق قومی و مذهبی برخوردار نیست؛ شکافهای مهمتر در امتداد خطوط قبیلگی شکل گرفته است. هر قبیله هزاران عضو دارد و بسیاری از آنها در قاچاق یا دیگر فعالیتهای غیرقانونی نقش ایفا می کنند.
به گفتهٔ ابوهنیه، قبایل ریشهدار حدود ۳۰ درصد از جمعیت غزه را تشکیل میدهند و باقی مردم، آوارگان یا بازماندگان جنگهای گذشتهاند.
اسرائیل در طول جنگ تلاش کرد با جلب حمایت قبایل، از آنها بهعنوان وزنهٔ تعادل در برابر حماس استفاده کند. نزار دغموش، ۵۶ ساله، رئیس شورای قبیله و مقام سابق در تشکیلات خودگردان فلسطین، گفت ماه گذشته تماسی از فردی دریافت کرد که به عربی میگفت نمایندهٔ ارتش اسرائیل است و از او خواست برای تثبیت اوضاع محلههایشان همکاری کند. دغموش گفت این درخواست را رد کرده است.
ارتش اسرائیل از اظهار نظر خودداری کرد. نخستوزیر بنیامین نتانیاهو گفته است اسرائیل از گروه ابوشباب در جنوب غزه حمایت کرده است.
مایکل میلشتاین، رئیس پیشین بخش امور فلسطینی در اطلاعات ارتش اسرائیل، گفت: «این یک خیالپردازی اسرائیلی بود. هرچند حماس بسیار ضعیفتر از دو سال پیش است، اما هرگز تسلیم نخواهد شد و این گروهها را در هم خواهد شکست.»
بدون جایگزین
تحلیلگران و حتی خود ارتش اسرائیل مدتهاست معتقدند تنها جایگزین واقعی حماس، بازگشت تشکیلات خودگردان فلسطین به غزه است. اما نتانیاهو این نهاد را فاسد و ناتوان میداند و از هر اقدامی که احتمال تشکیل دولت فلسطین را افزایش دهد، پرهیز دارد.
فلسطینیان ساکن غزه میگویند حضور نیروهای حماس در خیابانها طی آتشبس محسوس است. پلیسِ این گروه از سرقت و خشونت جلوگیری میکند و رفتوآمد خودروها را نظم میدهد. حتی بسیاری از مخالفان حماس نیز میگویند این وضعیت، در مقایسه با بیقانونی، قابل تحملتر است.
بسیاری از مردم غزه، اسرائیل را مقصر میدانند که با ویران کردن ساختار اجتماعی و سیاسیِ پیش از جنگ و با کشتن شمار زیادی از افسران پلیس حماس، زمینهٔ ثبات را از بین برده است. آنان همچنین باور دارند برخی از قبایل بانفوذ در ماههای اخیر به احتکار و فروش گران مواد غذایی نایاب پرداختهاند.
اما حضور نیروهای نقابدار حماس در نبرد با این قبایل، فضای رعب تازهای ایجاد کرده است. پس از درگیری با دغموشها، حماس به سراغ قبیله ابوسَمره رفت و نبرد شدیدی را در شهر مرکزی دیرالبلح برانگیخت.
در اوایل اکتبر، پیش از آتشبس، حماس درگیر نبردهای مسلحانهای با قبیله آل مجایده شد. محمد مجایده، ۵۰ ساله، سخنگوی قبیله و نایب مختار آن، گفت در آن نبرد دهها تن از بستگانش کشته شدند و در پی حملهٔ هوایی ناگهانی اسرائیل، شمار بیشتری نیز جان باختند.
اسرائیل وقوع حملهٔ هوایی را تأیید کرده اما دربارهٔ نقش خود در این درگیری توضیحی نداد.
مجایده گفت: «چند روز پیش مشکلی پیش آمد، و مختاران و بزرگان قبیله با جدیت برای یافتن راهحل وارد عمل شدند.» او افزود ریشهٔ اختلاف با حماس سیاسی است، زیرا قبیله او عمدتاً از اعضا و هواداران فتح و تشکیلات خودگرداناند.
در نهایت، این قبیله تصمیم گرفت وفاداری خود را به حکومت حماس اعلام کرده و سلاحهایش را تحویل دهد. حماس نیز گفت با رهبران دیگر قبایل دیدار کرده تا شکافها را ترمیم کند. این اقدامات شاید از شدت درگیریها بکاهد، اما در عین حال، گواهی است بر افزایش سلطهٔ حماس بر غزه.
نظر شما