ایران بالقوه یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان است و چهارمین ذخایر بزرگ نفت خام و دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان را دارد. کشورهایی همچون ایران که «دولت رانتیر» نامیده می‌شوند، معمولا از نظر منابع مالی و تولید درآمد خودکفا هستند و مالیات سهم کمی در بودجه آنها دارد؛ در نتیجه، این کشورها بهشت مالیاتی برای ثروتمندان به شمار می‌روند.
در چند سال گذشته ایران سیاست‌های مالیاتی جدیدی را برای جبران کاهش درآمدش –بدلیل تحریم‌های اقتصادی آمریکا- اتخاذ کرده است اما این سیاست‌ها هنوز ابر ثروتمندان را تحت تأثیر قرار نداده است.
ایران سریع‌ترین رشد اقتصاد را در سال 2016 پس از امضای برجام و لغو تحریم‌ها تجربه کرد. آن زمان اقتصاد ایران 12.5% رشد یافت اما از سال 2017 اقتصاد بار دیگر سیری نزولی یافت. سال 2020 تولید ناخالص داخلی 5% کم شد که بخشی از آن ناشی از خروج ترامپ از برجام و اعمال مجدد تحریم‌ها بود.
از ژانویه 2018 ارزش ریال در برابر دلار آمریکا 646% سقوط کرد و از 42880 ریال به 320000 ریال در ازای یک دلار آمریکا در جولای 2022 رسید. نرخ تورم در سال 2021 به 40% رسید و نرخ بیکاری نیز دو رقمی شد.
کسری بودجه ایران در سال جاری (مارس 2021 تا مارس 2022) 12 میلیارد دلار بوده که بیش از 30% کل بودجه است. با توجه به کاهش صادرات نفت، تهران چاره‌ای جز چاپ پول نداشته و این اقدام باعث شده است که تورم مضاعف گردد و قیمت مواد غذایی بیش از 50% افزایش یابد.
این مشکلات ایران را به اصلاح سیاست‌های مالیاتی خود وادار کرد و به نظر می‌رسد که ابر ثروتمندان هدف دولت در اتخاذ سیاست‌های مالیاتی جدید هستند. ژوئن 2021 مجله فوربس گزارش داد که علیرغم مشکلات اقتصادی ایران، تعداد ابر ثروتمندان این کشور سالانه 21.6% افزایش داشته و این درحالی است که سرعت رشد ابر ثروتمندان در سراسر جهان 6.3% بوده است.
طبق تخمین فوربس، تعداد میلیونرهای ایرانی 250000 نفر است و این کشور از نظر تعداد افراد ثروتمند، در رتبه چهاردهم جهان قرار دارد. این آمار با توجه به جمعیت 86 میلیونی ایران به این معناست که حدود 0.3% از ایرانیان ابر ثروتمند هستند. در مقام مقایسه عربستان که 8.2 برابر ایران نفت صادر می‌کند، 210000 میلیونر دارد؛ یعنی با توجه به جمعیت 36 میلیونی آن کشور، 0.24% از مردم سعودی ابر ثروتمند هستند.
برای درک بیشتر فاصله طبقاتی و نابرابری در ایران، به این ارقام توجه کنید: 0.3% از ایرانیان حداقل 250 میلیارد دلار ثروت دارند و این رقم 8% بیش از تولید ناخالص داخلی کشور در سال 2021 است که 231.55 میلیارد دلار بود. ابراهیم رئیسی بهمن ماه دستور اجرای 48 پروژه بزرگ صنعتی به ارزش 17 میلیارد دلار در 13 استان را صادر کرد و رسانه‌های دولتی این پروژه‌ها را «بزرگترین سرمایه‌گذاری صنعتی در تاریخ اقتصاد ایران» نامیدند؛ اما رقم این پروژه‌ها تنها یک پانزدهم دارایی ابر ثروتمندان ایرانی است.
در جهان 36 تا 90 درصد از بودجه دولت‌ها از طریق مالیات تأمین می‌شود اما در ایران سهم مالیات در بودجه، 40% است و مالیاتی که از ابر ثروتمندان گرفته می‌شود، در بهترین حالت 4 یا 5 درصد از بودجه را تشکیل می‌دهد.
فرار مالیاتی در ایران (با دلاری 320000 ریال) 3.125 میلیارد دلار برآورد شده است. رجب رحمانی عضو کمیسیون بودجه مجلس اعلام کرد که فرار مالیاتی معادل بودجه پانزده استان از 31 استان ایران می‌باشد.
یکی از دلایلی که ثروتمندان در تأمین بودجه سهم کمی دارند، این است که سود سپرده‌های بانکی مشمول مالیات نمی‌شود. به گفته امید علی پارسا رئیس اسبق سازمان امور مالیاتی کشور، نیمی از میلیاردرهای ایران مالیات نمی‌دهند و نیمی دیگر نیز بسیار کمتر از آنچه باید می‌پردازند؛ این درحالی است که بررسی تراکنش‌های بانکی نشان می‌دهد حدود 300 هزار نفر از سپرده‌گذاران، درآمدهایی بالای ده میلیارد ریال در ماه دارند.
بیش از یک قرن از تصویب اولین قانون مالیاتی در ایران می‌گذرد اما تنها در دهه اخیر بوده که جمهوری اسلامی در استفاده از درآمدهای مالیاتی، از خود جدیت نشان داده است. با این وجود بسیاری از ایرانیان پرداخت مالیات را ظالمانه می‌دانند.
در این میان وجود نواقص و کاستی‌های سازمان‌های دولتی نیز باعث شده است که اداره مالیات نتواند به اطلاعات لازم دسترسی پیدا کرده و اقدام به اخذ مالیات از ابر ثروتمندان کند. برای مثال سه سال است که از وضع قانون مالیات بر خانه‌های مجلل و گران قیمت گذشته و مبلغ حاصل از آن در بودجه نیز در نظر گرفته شده، اما در دو سال اخیر دولت هیچ درآمد مالیاتی‌ای از این محل نداشته است. به گزارش ایسنا در پنج ماه گذشته تنها 156 هزار دلار از این محل جمع‌آوری شده است. از دلایل اجرا نشدن موفق این قانون، نبود بانک اطلاعاتی کاملی از خانه‌های مجلل و فقدان ابزارهای لازم برای اجرای آن می‌باشد.
جمهوری اسلامی از آغاز برپایی خود مدام شعار برقراری عدالت اقتصادی سر داده است اما علیرغم این وعده‌ها ابر ثروتمندان به دلیل ارتباط با مراکز قدرت، توانسته‌اند قوانین را به نفع خود تغییر دهند. برای مثال تنها 35% از پزشکان در نظام مالیاتی ثبت نام کرده‌اند و بدلیل نفوذی که بر مجلس دارند توانسته‌اند مالیات بر درآمد خود را به 10% برسانند؛ این درحالی است که دیگران تا 30% مالیات بر درآمد می‌پردازند.
مراکز قدرت، نهادها و سازمان‌های زیر نظر رهبری از جمله آستان قدس رضوی و بنیاد مستضعفان، از برخی از مالیات‌ها معاف هستند. پیشتر، آیت‌الله خمینی نیز آستان قدس را از پرداخت مالیات بر درآمد معاف کرده بود و این بنیاد تنها موظف به پرداخت مالیات بر ارزش افزوده بود.
آستان قدس، املاک، مستغلات، کارخانه‌ها، مزارع و معادن زیادی در سراسر ایران دارد. برآورد دارایی این بنیاد دشوار است زیرا شفافیت مالی در ایران وجود ندارد، با این حال اقتصاددانان دارایی خالص این بنیاد را بیش از 15 میلیارد دلار تخمین می‌زنند.
گرچه املاک موقوفه این مؤسسه طبق قانون معاف از مالیات هستند، اما این بنیاد علاوه بر موقوفات، دارای 49 شرکت اقتصادی و مؤسسه اجتماعی، آموزشی، فرهنگی و رسانه‌ای است که به لحاظ تئوری مشمول مالیات می‌شوند؛ ولی تصمیم مسئولان چیز دیگری بوده است.
با توجه به بحران اقتصادی ایران و افزایش خشم مردم از فرار مالیاتی ابر ثروتمندان، باید دید که آیا دولت در آینده سیاست‌های خود را تغییر می‌دهد یا در بر همین پاشنه می‌چرخد.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما