دهه گذشته موجی از استارتآپها در ایران سر برآوردند که یکی از موفقترین آنها دیوار بود. دیوار خدمات آگهیهای آنلاین ارائه میدهد و تقریباً نیمی از جمعیت کشور را در شمار کاربران خود دارد.
اما بهار امسال، زمانی که این شرکت، تصمیم گرفت وارد بازار بورس تهران شود، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نهاد قدرتمند امنیتی ایران، مانع این اقدام شد؛ دلیل آن، بر اساس نامهای که رئیس شرکت منتشر کرد، مخالفت سپاه با شخص او بود.
انتشار این نامه در کشوری اقتدارگرا مانند ایران که حقایق همیشه پوشیده می ماند، اقدامی قابل توجه بود. اما به گفته مدیران بخش خصوصی و اقتصاددانان و سیاستمداران ایرانی، چنین دخالتهایی از سوی سپاه در اقتصاد کشور، در پشت صحنه به امری رایج تبدیل شده است.
در حالیکه نقش سپاه در اقتصاد از طریق سهامداری در حوزههایی مانند ساختوساز، مخابرات، نفت و دیگر صنایع شناختهشده است، اقدام به جلوگیری از عرضه اولیه سهام دیوار نشان میدهد که سپاه حتی بر شرکتهایی که هیچ سهمی در آنها ندارد نیز قدرتی پنهان و مؤثر دارد. سپاه پاسداران، نهاد امنیتی و اطلاعاتی اصلی ایران است که پس از انقلاب ۱۳۵۷ برای حفظ نظام تأسیس شد.
«حسام آرمندهی»، بنیانگذار دیوار که با رفتار خود سبب خصومت و رنجش سپاه شده، به صراحت در نقد اقدامات دولت شهرت دارد. بر اساس اظهارات مقامات شرکت و مصاحبه با افراد آگاه، دیوار در سالهای اخیر در برابر فشارهای دولت برای تحویل دادههای کاربران و همچنین فروش سهام شرکت به نهادهای شبهدولتی مقاومت کرده است.
اواخر ماه گذشته، آرمندهی با انتشار نامهای که در تاریخ ۱۰ ژوئن از سوی یک مقام امنیتی به یکی از مسئولان بورس تهران ارسال شده بود، رسماً افشا کرد که سپاه مانع از عرضه سهام شرکت شده است. در این نامه آمده بود: «بدینوسیله به اطلاع میرساند سازمان اطلاعات سپاه عدم صلاحیت آقای حسام میرآرمندهی را اعلام کرده است و در نتیجه، پذیرش شرکت مشروط به عدم حضور ایشان است.» طبق نامه، این دستور در تاریخ ۲۷ آوریل صادر شده بود. مشخص نیست که آرمندهی چگونه این نامه را به دست آورده است.
او در پستی نوشت: «حتی با وجود همه این فشارها، نه امیدم را از دست دادهام و نه قصد مهاجرت یا ترک دیوار را دارم.»
سخنگوی دیوار از پاسخگویی به سؤالات جزئی خودداری کرد و آرمندهی نیز به درخواستهای مصاحبه و سؤالات پاسخ نداد. همچنین نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد از پاسخ دادن به پرسشها امتناع نمود. سخنگوی بورس تهران در پاسخ به درخواست ما برای اظهار نظر در این خصوص، به اظهارات یکی از مقامات بورس در ماه آوریل اشاره کرد که گفته بود: «صلاحیت مدیران عامل، اعضای هیئت مدیره و سهامداران عمده شرکتهای دیجیتال باید توسط مراجع ذیربط بررسی شود.»
احسان چیتساز، معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران، روز دوشنبه در پستی در شبکه X (توییتر سابق) از اقدام سپاه انتقاد کرد و از هشتگ #دیوار به فارسی استفاده نمود. او نوشت: «اگر یک بنیانگذار حق نداشته باشد در شرکت خودش باقی بماند، هیچ سرمایهگذاری با اطمینان وارد اقتصاد دیجیتال نخواهد شد. بازار سرمایه ابزاری برای شفافیت و اداره سالم شرکت هاست، نه وسیلهای برای حذف سلیقهای افراد یا تحمیل اجباری مدیران.»
ایران سالهاست با اقتصادی بیمار، تورم و بیکاری بالا دستوپنجه نرم میکند؛ شرایطی که باعث نارضایتی عمومی شده است. به گفته کارشناسان اقتصادی، بخشی از این بحران ناشی از تحریمهای غرب و بخشی دیگر نتیجه سوءمدیریت دولت ایران است. فشارهایی مانند آنچه آرمندهی فاش کرد، این بحرانها را تشدید کرده است، فضای رقابت سالم را از بین برده و تلاشهای اخیر ایران برای جذب سرمایهگذاری خارجی را تضعیف نموده است.
مهدی قدسی، اقتصاددان در مؤسسه مطالعات اقتصادی بینالمللی وین گفت: «این وضعیت بهوضوح منجر به کاهش سرمایهگذاری و فرار سرمایه میشود، نه فقط در دیوار، بلکه در بسیاری دیگر از شرکتهای دیجیتال و خصوصی. اگر این سیاستها ادامه یابد، عملاً در جهت فروپاشی جمهوری اسلامی حرکت میکنند.»
دیوار، که بستری برای خرید و فروش کالاهای دستدوم و اجاره ملک است، به گفته فردی آگاه به فعالیت شرکت و گزارشی که در سال ۲۰۲۳ از سوی یک شرکت سرمایهگذاری سوئدی منتشر شد، حدود ۳۸ میلیون کاربر فعال دارد؛ یعنی تقریباً نیمی از جمعیت ۹۰ میلیونی ایران. چهار نفر مطلع از اوضاع شرکت که خواستند نامشان فاش نشود، نیز گفتند که دیوار بسیار سودآور است.
کنسرسیومی از سرمایهگذاران خارجی، از جمله اروپاییها، حدود ۱۵ درصد از سهام شرکت مادر دیوار را در اختیار دارد. این کنسرسیوم و شرکت سوئدی موردنظر به درخواستها برای اظهارنظر پاسخ ندادند.
بخش استارتآپ ایران در اوایل دهه ۱۳۹۰ خورشیدی رشد چشمگیری داشت که نتیجه رفع جزئی تحریمهای بینالمللی پس از توافق هستهای ۲۰۱۵ میان ایران و قدرتهای جهانی بود. اما این شرکتها بهسرعت تحت فشار نهادهای امنیتی ایران قرار گرفتند. جریانهای تندرو، مدیران این شرکتها را به ترویج نفوذ غرب متهم میکردند. برخی از این شرکتها از منابع خارجی تأمین مالی شده بودند، که برای تندروها جای شک داشت.
بخشی از این فشارها متوجه دیوار و بنیانگذارش، آرمندهی، بوده است.
آشنایان آرمندهی او را فردی رکگو، مستقل و بیپروا در مواجهه با موانع و مشکلات توصیف میکنند. یکی از آنها گفت که آرمندهی گاهی با شلوارک در جلسات رسمی با مقامات دولتی حاضر میشد؛ پوششی که شاید در سیلیکونولی رایج باشد، اما در نشستهای رسمی ایران کاملاً نامعمول است. از طرف مادری، او از خانوادهای صنعتگر و ثروتمند پیش از انقلاب ۱۳۵۷ میآید؛ خانوادهای که بخش زیادی از ثروت آنها پس از استقرار جمهوری اسلامی مصادره شد.
آرمندهی بهطور علنی نهادهای قدرتمند ایران را نقد کرده است. او در پادکست «طبقه ۱۶» در سال ۲۰۲۴ گفت: «در ایران، هر وقت پول درمیآوری، ناگهان یک سازمان یا نهاد یا یک جای شبهدولتی سر و کلهاش پیدا میشود که بخواهد بخشی از آن پول را برای خودش بردارد.»
به گفته دو فرد آگاه، در گذشته، دیوار از سوی نهادهای امنیتی برای تحویل دادههای کاربران تحت فشار قرار گرفته بود، اما تا حد امکان در برابر این درخواستها مقاومت کرده است. مدیران سابق دیگر شرکتهای فناوری ایران نیز در مصاحبهها گفتند چنین درخواستهایی رایج است و بسیاری از شرکتها احساس میکنند چارهای جز اطاعت ندارند.
اشکان آرمندهی، یکی از مدیران ارشد دیوار و پسرعموی حسام، در سال ۲۰۲۳ به یک روزنامه ایرانی گفته بود که شرکت تحت فشار مقامات انتظامی قرار داشته، اما بدون حکم قضایی از ارائه دادههای کاربران خودداری کرده است. او گفته بود: «پاسخی که همواره به آنها میدهیم این است که اطلاعات کلی کاربران را تحت هیچ شرایطی در اختیار هیچکس قرار نمیدهیم، مگر بهصورت موردی، در صورت وجود شاکی خصوصی و بر اساس حکم قضایی. ارائه اطلاعات مربوط به آگهیها و کاربران بدون حکم دادگاه غیرقانونی است.»
به گفته او، در یک مورد، یک مقام پلیس تهدید کرده بود که «دیوار را نابود میکنیم». اشکان آرمندهی مدتی بازداشت و در نهایت به سه ماه زندان محکوم شد، اما دادگاه در ادامه او را تبرئه کرد.
به گفته یک فرد آگاه، در سالهای اخیر، دیوار همچنین تحت فشار بوده تا بخشی از سهام خود را به شرکتی که وابسته به یک مجموعه نزدیک به رهبر ایران، آقای خامنهای است، واگذار کند؛ مجموعهای که بر سپاه نیز نظارت دارد.
مشکلات دیوار با بورس تهران پیش از افشای نامه نیز علنی شده بود. در ماه مه، حسین افشین، معاون علمی و فناوری رئیسجمهور ایران، به روزنامه شرق گفت که دیوار برای ورود به بورس مشکلی ندارد، اما افزود: «نهاد امنیتی نگرانیهایی دارد و این نگرانیها صحیح است.»
در پاسخ، یکی از مدیران شرکت مادر دیوار در مصاحبهای با همان روزنامه در ماه ژوئن گفت که احتمالاً یک «نهاد شبهدولتی یا وابسته» خواستار کنترل شرکت است.
این میل به تسلط بر شرکتهای دیجیتال، پدیدهای تازه نیست. در سال ۲۰۲۳، حسین شریعتمداری، سردبیر روزنامه کیهان و چهرهای نزدیک به رهبر، در سرمقالهای نوشت که مالکیت پلتفرمهای اینترنتی باید «در اختیار نظام حاکم» باشد. تا آن زمان، چندین پلتفرم بزرگ دیگر نیز سهام خود را به مجموعههای وابسته به ساختار قدرت فروخته بودند، اگرچه شرکتهایی چون دیوار همچنان مستقل باقی مانده بودند.
امین ثابتی، مدیر اجرایی Digital Impact Lab که از آزادی اینترنت در ایران حمایت میکند و پژوهشهایی در زمینه صنعت فناوری کشور داشته، گفت: «در نهایت، سپاه سهم خودش را میخواهد.»
علی الفونه، پژوهشگر ارشد مؤسسه کشورهای عربی حوزه خلیج فارس در واشنگتن، که درباره نقش سپاه در اقتصاد ایران تحقیق کرده، گفت: «سپاه پس از پایان جنگ ایران و عراق در سال ۱۹۸۸ تبدیل به بازیگری عمده در اقتصاد کشور شد؛ زمانی که رهبران سیاسی نگران سربازان بیکار و بازگشته از جنگ بودند.»
به گفته او، به سپاه نقش مرکزی در بازسازی کشور داده شد و آنها سود خود را به نهادهای مالی داخلی منتقل کرده و شرکتهای دولتی را خریداری کردند. از آن زمان، سپاه از نیروی اطلاعاتی خود ــ که مستقل از وزارت اطلاعات ایران است ــ برای حذف رقبای تجاری استفاده کرده است.
الفونه میگوید، خامنهای و سایر رهبران سیاسی جمهوری اسلامی، که در سالهای اخیر بارها با اعتراضات عمومی مواجه شدهاند، برای بقای خود به سپاه تکیه دارند: «این حمایت اکنون به بهای واگذاری نقشی روزافزون و بیمهار به سپاه در اقتصاد کشور تمام شده است.»
تقریباً در همان زمانی که سپاه در ماه آوریل خواستار حذف آرمندهی از شرکتش شد، عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، در واشنگتنپست نوشت که ایران «آماده استقبال از کسبوکارهای جهانی است.»
اما سارا بازوبندی، پژوهشگر مؤسسه سیاست امنیتی دانشگاه کیل آلمان، گفت که اقتصاد ایران در سالهای اخیر منزویتر، ناکارآمدتر و برای سرمایهگذاری خارجی نامطلوبتر شده است. او درباره سپاه و دیگر نهادهای وابسته به حکومت گفت: «بیایید واقعبین باشیم؛ اینها مجموعهای از نهادها و افراد ناتوان و فاسد هستند. آنها با مهارتهای درخشان تجاری یا ایدههای نوآورانه موفق نشدند. آنها با زور، با تهدید و ترور به موفقیت رسیدند.»
دهها مدیر ایرانی پست لینکدین آرماندهی را بازنشر کردند و در نظرات خود از او حمایت نموده و اقدامات سپاه را شدیداً محکوم کردند.
یکی نوشت: «کاش حکومتی داشتیم مسئول و قدرشناس، که کارآفرینان و استارتآپهای بزرگ و توانمند را درک میکرد.» دیگری گفت: «دقیقاً به همین دلیل، رشد کردن در ایران غیرممکن است!!»
*درج این مقاله به معنی تأیید مطالب مطرح شده نبوده و تنها به منظور آشنایی خوانندگان با نظرات مختلف صورت گرفته است.
نظر شما