اقتصاد عراق عمدتا تحت سلطه نفت است. بر اساس گزارش بانک جهانی، در دهه گذشته درآمدهای نفتی این کشور بیش از 99% صادرات، 88% بودجه دولت و 42% تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده است. ولی علیرغم بازگشت پرقدرت اقتصاد عراق بعد از همه گیری کرونا به لطف قیمت های بالای نفت و افزایش حجم صادرات –که سال گذشته درآمدهای نفتی را به بیش از 115 میلیارد دلار رساند- چشم انداز بلندمدت اقتصاد این کشور به دلیل عدم تنوع، سرمایه گذاری محدود، فساد گسترده و ضعف بخش خصوصی همچنان با چالش مواجه است
عراق از زمان تشکیل دولت جدید در اکتبر گذشته به ریاست محمد شیعه سودانی، برنامه های خود را برای افزایش ظرفیت تولید نفت، توسعه عرضه گاز و تعمیر و توسعه پالایشگاهها با جدیت ادامه داده است
در این میان شرکت های چینی از موقعیت خوبی برای حضور در اقتصاد عراق برخوردارند و فعالانه در بخش انرژی این کشور مشارکت می کنند. ولی اگر استراتژی چین تبدیل شدن به بازیگر مسلط در عراق است، با توجه به فضای حاکم بر این کشور و سیاست های مناقشه برانگیز دولت، کار راحتی نخواهد داشت
چین حضور خود را در بخش انرژی گسترش می دهد
تجارت نفت، ستون اصلی روابط دوجانبه چین و عراق است. چین حدود 30% از صادرات نفت عراق را به خود اختصاص داده است. خرید نفت چین از عراق –سومین تأمین کننده بزرگ این کشور- در سال 2022 نسبت به سال گذشته، نزدیک به 50% افزایش یافت
اما روابط چین و عراق فراتر از نفت خام است. شرکت های انرژی دولتی چین حضور گسترده ای در عراق دارند و تعامل چین با عراق در ابتکار کمربند و جاده، در زیرساخت های انرژی و حمل و نقل به رشد خود ادامه می دهد
شرکت های انرژی چینی –شرکت ملی نفت، شرکت ملی نفت فلات قاره و شرکت پتروشمیی سینوپک- سالهاست در عراق حضور دارند. در دهه گذشته تغییر چشمگیری در زمینه حضور شرکت های نفتی بین المللی در عراق رخ داده است. خرید سهام اکسون موبیل در میدان نفتی قرنا2 در ژوئن سال گذشته توسط شرکت دولتی نفت بصره، باعث شد شرکت های شل و بریتیش پترولیوم تنها شرکت های بزرگ بین المللی باشند که هنوز در بازار عراق حضور دارند. این درحالی است که شرکت های چینی حضور خود را در بازار عراق عمیق تر کرده اند
شرکت ملی نفت چین سهم قابل توجهی در میادین نفتی الاحداب، رمیله، حلفایه و قرنا2 دارد. در واقع بیش از نیمی از تولید نفت عراق از میادینی می آید که شرکت ملی نفت چین و دیگر شرکت های چینی، اپراتور یا شریکان غیرعامل هستند. اواخر سال 2022 شرکت اکتشاف نفت عراق قراردادی با شرکت ملی نفت فلات قاره چین امضا کرد تا عملیات اکتشاف نفت را در بصره انجام دهد. شرکت پتروچاینا زیر مجموعه شرکت ملی نفت چین نیز بدنبال آن است تا به عنوان تنها اپراتور اصلی، میدان نفتی غرب قرنا2 را تصاحب کند
شرکت های کوچک تر نفت و گاز چینی مانند Geo-Jade Petroleum aو United Energy Group(UEG) در این بازار حضور دارند. اخیرا شرکت Geo-Jade قراردادهایی را برای توسعه میادین نفتی هویزه و خانا در امتداد مرز این کشور با ایران امضا کرد و شرکت UEG نیز قراردادی را برای توسعه میدان سندباد در نزدیکی بصره امضا نمود
حضور چین در بخش انرژی عراق شامل شرکت های خدماتی نیز می شود که در فعالیت های حفاری، ساخت تأسیسات و مدیریت میدانی فعالیت دارند. پیمانکاران چینی در سال های اخیر فعالیت های خود را در بخش انرژی عراق افزایش داده اند. بین سال های 2007 تا 2022 از 41 قرارداد ساخت و سازی که به چین داده شده، 24 مورد آن مربوط به پروژه های انرژی بوده که 15 مورد آن توسط شرکت ملی نفت چین انجام شده است. بزرگترین سرمایه گذاری چین در بخش انرژیِ ابتکار کمربند و جاده، در سال 2021 در عراق انجام شد و ماه آوریل همان سال شرکت سینوپک قراردادی را برای توسعه میدان گازی منصوریه عراق در نزدیکی مرز با ایران امضا کرد
شرکت ملی نفت فلات قاره و سایر پیمانکاران چینی که بدنبال فرصت های جدید در عراق هستند، رشد مثبت خود را در سال گذشته ادامه دادند و 87% از کل قراردادههای نفت و گاز و نیرو را در عراق به ارزش 3.35 میلیارد دلار برنده شدند. همچنین شرکت مهندسی CAMC چین دو قرارداد برای ساخت تأسیسات پردازش گاز طبیعی و نفت در بصره منعقد کرد
نوامبر گذشته وزارت برنامه ریزی عراق، فهرستی از پروژه های استراتژیک را که قرار است توسط شرکت های چینی انجام شود تهیه کرد که به موجب آن بودجه پروژه های ساختمانی با پرداخت معوق از طریق فروش نفت به چین تأمین می شود. وزارت نفت عراق اخیرا قراردادهایی با یک کنسرسیوم چینی برای توسعه یک پالایشگاه در استان ذی قار و شرکت دولتی مهندسی شیمی ملی چین برای ساخت یک مجتمع جدید پالایشگاهی و پتروشیمی در شبه جزیره فاو با بودجه دولت چین منعقد کرده است. همچننی گروه CITIC قراردادی را برای ساخت و بهره برداری فاز اول و دوم نیروگاه نفت سنگین خیرات در کربلا امضا کرد و گروه شانگهای الکتریک که اواخر سال گذشته قراردادی را برای توسعه نیروگاه برق و نمک زدایی بصره امضا کرده بود؛ آوریل سال جاری قراردادی را برای توسعه نیروگاه منصوریه در استان دیالی امضا نمود
معمای چین
عوامل متعددی در گسترش حضور چین در بخش انرژی عراق نقش داشته است. شرکت های دولتی چین از تردید همتایان غربی خود برای سرمایه گذاری در عراق به خوبی بهره برده اند اما در کنار این امر، فضای سیاسی حاکم بر عراق نیز در موفقیت شرکت های چینی بی تأثیر نبوده است. کنترل ثروت نفت، نقطه کانونی درگیری های سیاسی داخلی بین نخبگان عراق بوده و حضور چین در بخش انرژی، این گسل سیاسی را آشکارتر و عمیق تر کرده است
عادل عبدالمهدی نخست وزیر سابق، آشکارا تلاش می کرد تا عراق را به سمت شرق برده و از نفوذ غرب دور نگه دارد. در همین راستا او چین را قهرمان «مردم جهان در حال توسعه» معرفی می کرد. توافقنامه «نفت در ازای بازسازی» که او اواسط سال 2019 با چین امضا کرد، جنجال هایی را برانگیخت. منتقدان و مخالفان این توافقنامه، نگران بودند که این توافق میراث کشور را در رهن چین دراورد و به فساد بیشتر در کشور دامن بزند. مصطفی کاظمی که به جای عبدالمهدی بر سر کار آمد، برخلاف سلف خود بدنال تنوع بخشیدن به شریکان عراق در بخش انرژی بود
در دوره نخست وزیری او، عراق در چند نوبت پیشنهاد سرمایه گذاری چینی ها را رد کرد زیرا نگران تسلط پکن بر بخش انرژی و تسریع خروج شرکت های غربی بود. دولت جلوی تلاش شرکت چینی سینوپک را برای انجام یک سرمایه گذاری مشترک با لوک اویل برای توسعه میدان غربی قرنا2 گرفت. همچنین زمانی که دو شرکت پتروچاینا و شرکت نفت فلات قاره چین تلاش کردند تا سهام اکسون موبیل را در میدان نفتی قرنا1 بدست آورند، دولت عراق مانع شد. مقامات عراق بریتیش پترولیوم را نیز از فروش سهام خود در میدان نفتی رمیله به شرکت ملی نفت چین منصرف کردند.
مخالفان کاظمی ادعا می کردند که او جلوی اجرای توافق نفت در برابر بازسازی را گرفته است لذا وی به شدت تحت فشار بود. دولت کاظمی تلاش کرد تا ضمن تشویق چین به سرمایه گذاری در این کشور، جلوی کنترل بیش از حد پکن را بر اقتصاد عراق بگیرد. برقراری این توازن با توجه به جناح بندی سیاسی داخلی، نبرد شدید اقتصادی، ناآرامی های مردمی و فشار خارجی کار سختی بود
این سختی در جنوب عراق –که از ثروت عظیم نفت برخوردار است ولی مردم در فقر شدید به سر می برند- آشکارتر است. در این خطه، بازیگران مسلح سیاسی و غیردولتی برای دستیابی به منابع عظیم اقتصادی منطقه و خدمت به شبکه های حمایتی و متحدان منطقه ای خود باهم رقابت می کنند
مشاجره بر سر پروژه بندر بزرگ فاو یک نمونه است. شبه نظامیان وابسته به ایران مانند کتائب حزب الله و عصائب اهل حق حامی شرکت های چینی برای برنده شدن در مناقصه بودند، در حالی که ائتلاف به رهبری مقتدی صدر از شرکت دوو کره جنوبی حمایت می کرد. وقتی دوو برنده قرارداد شد، احزاب و شبه نظامیان طرفدار ایران تظاهراتی را در بصره و بغداد براه انداختند
چین حامیانی در عراق دارد؛ یکی از آنها ائتلاف «جاده ابریشم» در پارلمان است و دیگری کمپین به ظاهر مردمی «جنبش مردمی برای جاده ابریشم» که از روابط اقتصادی نزدیکتر با چین حمایت می کند. علاوه بر این فعالیت اقتصادی چین در عراق از حمایت شبه نظامیان متحد ایران برخوردار است. اما همانگونه که اشاره کردیم، صحنه سیاسی عراق درکنار فشارهای خارجی موجب شده که کار برای شرکت های چینی نیز چندان راحت نباشد. شرکت های چینی گاه مورد باج گیری قرار می گیرند و مردم گاه مسبب خدمات ضعیف، بیکاری و فساد گسترده را علاوه بر دولت، چین می دانند
برقراری تعادل در مشارکت خارجی
سودانی پس از آنکه روی کار امد، برای مقابله با چالش هایی همچون بهبود خدمات بهداشتی و آموزشی، افزایش تولید برق و گسترش فرصت های شغلی، دستور کاری را ارائه داد که توسعه صنعت نفت در رأس آن بود
دولت های متوالی در عراق متعهد شده بودند ظرفیت تولید و صادرات نفت را افزایش دهند اما دولت فعلی علاوه بر این امر، خودکفایی گاز و رفع نیازهای گازی کشور را نیز در اولویت برنامه های خود قرار داد. تحقق این اهداف نیازمند سرمایه گذاری خارجی در بخش پالایش نفت و گشودن افق های جدید پیش روی شرکت های بین المللی و بخش خصوصی است. دولت سودانی شروع سریعی داشت و ماه فوریه 6 قرارداد در حوزه نفت و گاز امضا کرد. نخست دولت فدرال عراق و دولت اقلیم کردستان در مورد صادرات نفت از طریق خط لوله کرکوک-جیهان و مدیریت درآمد آن، به توافق رسیدند. سپس عراق با شرکت توتال فرانسه قراردادی چند میلیارد دلاری برای تقویت تولید نفت و گاز و برق در جنوب عراق در پروژه ggipامضا کرد. پس از ان از شرکت دولتی انرژی قطر و شرکت سعودی Acwa Power دعوت به عمل آورد تا به عنوان سهامدار در این پروژه مشارکت کنند.
در خصوص مدیریت روابط عراق با قدرت های منطقه ای و خارجی –که برای توسعه بخش انرژی ضروری است- دولت کنونی خود را متعهد به تقویت و برقرای تعادل در روابط با شریکان کلیدی خود می داند. در سطح منطقه، سودانی بدنبال ایجاد روابطی قوی با همسایگان عراق در خلیج فارس است در همین راستا نخستین سفرهای خارجی او به اردن و کویت بود. او دسامبر گذشته برای شرکت در نشست چین و کشورهای عربی به عربستان رفت و بعد از قاهره و استانبول دیدار نمود. عراق در موقعیت خوبی قرار دارد و می تواند از کاهش تنش های ژئوپلیتیک منطقه ای –در نتیجه نزدیکی ایران و عربستان- بهره مند شود
در سطح بین المللی، دولت سودانی از حضور نامحدود نیروهای آمریکایی در عراق حمایت کرده و در عین حال در برابر فشارهای آمریکا برای فاصله گرفتن از ایران مقاومت می کند. سودانی ماه ژانویه به پاریس رفت و آنجا قرارداد مشارکت استراتژیک را امضا کرد و بعد از آن در سفر به برلین کوشید این کشور را تشویق به سرمایه گذاری در بخش انرژی کند. در مورد جنگ اوکراین، بغداد بدون اتخاذ موضعی قاطع، بدنبال راههایی برای حفظ روابط خود با شرکت های انرژی روسیه بدون درگیر شدن با تحریم های غرب بوده است. مانند بسیاری از همسایگان، عراق نیز کوشیده است وارد رقابت بین آمریکا و چین نشود. سودانی قبل از آغاز به کار، تمایل خود را برای تقویت توافقنامه چارچوب استراتژیک بین عراق و آمریکا ابراز کرد؛ در عین حال از سرمایه گذاری چینی ها استقبال نمود و قرارداد نفت در برابر بازسازی را فعال کرد
نتیجه
با گذشت بیش از شش ماه از دوران نخست وزیری سودانی، او تلاش هایی را با هدف رسیدگی به مشکلات اقتصادی کشور اغاز کرده و امنیت انرژی را در رأس برنامه های خود قرار داده است. سودانی مشارکت شرکت های خارجی در صنعت نفت و گاز عراق را تشویق کرده است. با فعال شدن قرارداد نفت در برابر بازسازی، شرکت های چینی که پیشتر در بخش انرژی عراق حضور داشتند، به عنوان رقیبانی قوی در برابر شرکت های غربی ظاهر شدند ولی همچنان در بدست آوردن فرصت های اقتصادی، حق انحصاری ندارند
در عراق رقابت بین نخبگان شدید است. ائتلاف بزرگ چارچوب هماهنگی و کردها و سنی ها که باهم دولت را تشکیل دادند، شکننده است. احزاب و جناح های شیعه خود درگیر رقابت و تنش هستند. سودانی برای تحقق اهداف و اولویت های اعلام شده خود، نه تنها باید حمایت این ائتلاف متفرق را حفظ کند، که همزمان باید با جناح صدر مقابله نماید چراکه صدر علیرغم کناره گیری از سیاست، همچنان می تواند هزاران معترض و شبه نظامی مسلح را علیه دولت بسیج کند
در این شرایطی آیا دولت سودانی می تواند عملکری بهتر از پیشینیان خود داشته باشد؟ آیا می تواند از درامد نفت برای بهبود رفاه مردم به جای پر کردن جیب نخبگان استفاده کند؟ آیا حضور چین در عراق عمیق تر و درازمدت تر خواهد شد؟ اینها اموری است که باید منتظر ماند و دید
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما