بحران زیست محیطی دریای خزر نیاز به همکاری دارد

حجم آب دریای خزر این بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی، به طور پیوسته در حال کاهش است. سال 2022 سطح آب به پایین ترین حد خود رسید و 6 تا 7سانتی متر کاهش پیدا کرد. برخی پیش بینی ها حاکی از این است که سطح آب تا پایان قرن ممکن است 9 تا 18 متر کاهش یابد. گرچه پنج کشور ساحلی –ایران، آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان- برای حفظ دریاچه تلاش می کنند ولی محیط زیست این حوزه در سال های اخیر رو به افول بوده است

دریای خزر بزرگترین ثروت طبیعی مشترک بین ایران و روسیه شناخته می شود و نقش مهمی در روابط تهران و مسکو و شکوفایی منطقه ایفا می کند. نبود یک چارچوب حقوقی مستحکم پیرامون مدیریت دریا میان کشوهای ساحلی، باعث ایجاد ابهاماتی در مورد چگونگی محدود کردن جاه طلبی های کشورها در مورد نفت، گاز، ماهیگیری و دیگر فعالیت های اقتصادی مضر برای محیط زیست شده است. باتوجه به افزایش دمای هوا و کاهش بارندگی سالانه در منطقه، اگر کشورهای ساحلی توجهی به اثرات زیست محیطی فعالیت های خود نکنند، می توانند با عواقب غیرقابل برگشتی مواجه شوند

ایران و روسیه که با انزوای بین المللی و تحریم های شدید اقتصادی مواجه هستند، یک سال گذشته به سمت تقویت روابط خود حرکت کرده اند. تلاش برای رسیدگی به مشکلات زیست محیطی مشترک و حفظ دریای خزر می تواند زمینه ای برای همکاری های سودمند دوجانبه باشد

تأثیر فیزیکی، اقتصادی و انسانی آسیب های زیست محیطی

با کم شدن حجم آب دریاچه و ورود پساب های کشاورزی و کودشیمیایی به آب، شاهد پدیده اوتروفیکاسیون و رشد بیش از حد جلبک ها هستیم. این فرایند در نهایت سبب اسیدی شدن آب می شود، ماهی ها را می کشد و به نرم تنان آسیب می رساند

اگر این وضعیت ادامه یابد، صنعت ماهیان خاویاری خزر از بین می رود. دهه 1990 کاهش شدید ذخایر ماهیان خاویاری به دلیل تغییرات اکولوژیکی ناشی از فعالیت های انسانی، باعث شد تولید خاویار از 28126 میلیون تن در سال 1980 به 3872 میلیون تن در سال 1997 کاهش یابد. سال 2011 صید ماهیان خاویاری به طور کامل توسط کمیسیون منابع زیستی دریای خزر ممنوع شد و این صنعت پرارزش رو به نابودی رفت؛ از ان زمان تاکنون این ممنوعیت سالانه تمدید شده است

سوء مدیریت و در پی آن ناچاری مدیران در وضع محدودیت روی ماهیگیری، پیامدهای منفی زیادی روی شهرهای حاشیه خزر در روسیه و ایران داشته و بار سنگینی روی دوش ماهیگیران استان های ساحلی که نسل ها برای امرار معاش به ماهیان خاویاری وابسته بودند، گذاشته است. به عنوان مثال ماهیگیران مازندران سال 2014 حدود یک میلیون تومان (359 دلار) درامد داشتند؛ این رقم یکسال بعد به 500 هزار تومان (179 دلار) کاهش یافت زیرا آنگونه که می گفتند «در دریا ماهی وجود نداشت»

علاوه بر اثرات اقتصادی، تخریب مناطق ساحلی خطرات زیادی برای سلامت عمومی دارد. بر اساس پژوهشی که سال 2022 انجام شده، تخمین زده می شود که سطوح فعلی فلزات سنگین در آب، خطر ابتلا به سرطان را افزایش می دهد. این خطر در مورد شناگرانی که برای مدت طولانی تر در معرض این آب آلوده هستند، تا 18% افزایش می یابد. علاوه بر این افزایش مارها و حشرات مهاجم به دلیل عقب نشینی آب دریا و افزایش مناطق باتلاقی، مردم مناطق ساحلی خزر را در معرض ابتلا به آسم، سل و روماتیسم قرار داده است

تخریب محیط زیست و وخیم شدن وضعیت اقتصادی می تواند یک دور باطل ایجاد کند. مطالعاتی که روی شهرهایی همچون گرگان صورت گرفته نشان می دهد وضعیت اجتماعی-اقتصادی بر ارزش های اجتماعی و رفتار مسئولانه مردم نسبت به محیط زیست تأثیر می گذارد. این شرایط بد اجتماعی و اقتصادی را می توان در شهرهای مرزی روسیه همچون منطقه داغستان در قفقاز شمالی نیز دید

چه عاملی بر کاهش سطح آب خزر بیشترین تأثیر را گذاشته است

رودخانه ولگا با 3700 کیلومتر طول، طولانی ترین رود اروپا است که از شمال مسکو تا جنوب شرقی روسیه رسیده و به خزر می ریزد. این رود یکی از منابع اصلی آلودگی دریای خزر در کنار حفاری های نفت است زیرا از مناطق صنعتی و کشاورزی می گذرد و مجموعه ای از الاینده ها را در مسیر با خود جمع می کند. بر اساس پژوهش مجله علمی مدیریت ساحلی، این آلاینده ها عبارتند از «هیدروکربن های نفتی، فنول، سورفکتانت و آفت کش های آلی کلره». علاوه بر این شواهد زیادی وجود دارد که نشان می دهد تغییر جریان آب ولگا و کاهش حق آبه خزر، تأثیر مستقیمی روی سطح آب دریا داشته است. ولگا نزدیک به 85% از جریان آب ورودی به دریای خزر را تشکیل می دهد. رسانه های ایرانی به سدهای برق آبی متعددی که روسیه روی ولگا ساخته است، اشاره کرده و خاطر نشان می کنند که «روسیه 40 سد ساخته و 18 سد دیگر در دست ساخت دارد»          

علی سلاجقه رئیس اداره محیط زیست ایران اخیرا گفته است که بسته شدن ورودی های حیاتی دریای خزر مانند رود ولگا، عامل اصلی کاهش سطح آب دریا است و یک چالش زیست محیطی جدی را برای منطقه ایجاد می کند. سلاجقه روسیه را مقصر دانست و با اشاره به آمارهای نگران کننده، مدعی شد سطح آب دریا طی 4 تا 5 سال گذشته تقریبا یک متر کاهش یافته است. وی هیچ اشاره ای به تأثیر تغییرات اقلیمی و افزایش شدید دمای منطقه در سال های اخیر نکرد

محمد درویش کارشناس محیط زیست می گوید: «ایران خود دهها سد روی رودخانه های اترک، گرگان، سفیدرود و تمامی رودهایی که به خزر می ریزند ساخته است. اگر نتوانیم با روسیه روی حقابه خزر کنار بیاییم، کار همه کشورهای ساحلی ساخته است»

همکاری های فعلی و زمینه های همکاری در آینده

ابتکارات متعددی توسط کشورهای ساحلی برای حفاظت از دریا انجام شده است. سال 2006 منطقه شاهد تصویب کنوانسیون تهران با هدف تنظیم یک سند حقوقی برای تعیین مکانیسم حفاظت از محیط زیست دریای خزر بود. دو هدف اصلی کنوانسیون عبارت بودند از پیشگیری، کاهش و کنترل آلودگی، و حفظ و احیای محیط زیست. در حال حاضر تلاش کنوانسیون بر مطالعه روی پروژه های حفاظت از محیط زیست و تلاش برای مشارکت جامعه مدنی متمرکز است

اخیرا تحولی اتفاق افتاد که چشم انداز همکاری روسیه و ایران را تقویت کرد. 19 اوت ایگور شوماکوف رئیس سرویس فدرال هواشناسی و نظارت بر محیط زیست روسیه اعلام کرد که مسکو مایل است با تهران برای بررسی و نظارت بر کاهش سطح آب دریای خزر همکاری کند. شوماکوف در گفتگو با خبرگزاری جمهوری اسلامی مدعی شد که کاهش سطح آب، اتفاقی موقتی است و تنها در یک تا دو دهه اخیر ادامه خواهد داشت

اما حتی با وجود کنوانسیون تهران، تلاش های کافی برای رسیدگی به مشکلات زیست محیطی خزر صورت نگرفته است؛ به همین دلیل همکاری و مشارکت فعال تر ایران و روسیه در این زمینه حیاتی است. مسکو و تهران کارهای زیادی می توانند انجام دهند از جمله توافق بر سر نحوه واکنش در مواجهه با شرایط اضطراری همچون نشت نفت و سایر آلودگی ها.

به نظر می رسد که تهران و مسکو مایل به همکاری هستند؛ باید ببینیم که آیا می توانند به وعده های خود عمل کنند یا خیر

منبع: مؤسسه خاورمیانه

مترجم: فاطمه رادمهر