جنگ اوکراین چگونه روابط ایران و روسیه را شکل می دهد؟

جنگ در اوکراین روابط روسیه و ایران را تغییر داده است. همکاری دو کشور به سطح بی سابقه ای رسیده و این امر در استفاده از پهپادهای ایرانی در اوکراین مشهود است. دو کشور تلاش های خود را برای مقاومت در برابر تحریم های غرب و انزوای سیاسی افزایش داده اند. ایران همچنین به گسترش برنامه هسته ای خود بدون مخالفت مسکو ادامه می دهد.

این واقعیت ها تهدیدات امنیتی جدی و مستقیمی را متوجه دولت های اروپایی می کند. نخست اینکه مشارکت ایران در جنگ اوکراین می تواند روسیه را قادر سازد تا جنگ را طولانی کرده و اوکراین را بیش از پیش ویران کند. دوم اینکه همکاری فزاینده ایران و روسیه می تواند توازن قوا در خاورمیانه را از طریق حمایت روسیه از جاه طلبی های هسته ای ایران، انتقال تسلیحات به ایران و تشدید تنش نظامی در سوریه تغییر دهد و اخرین مورد این است که این همکاری می تواند نفوذ غرب را تضعیف کند.

جنگ اوکراین به تعمیق روابط ایران و روسیه سرعت بخشید. در دهه گذشته مسکو مراقب بود که روابطش با تهران سبب خشم غرب و اسرائیل نشود ولی با فروپاشی روابط روسیه و غرب در پی جنگ اوکراین، ایران در قامت یکی از مهمترین متحدان مسکو ظاهر شده است. اتکایی که اکنون مسکو به تهران دارد، تا قبل از فوریه 2022 غیرقابل تصور بود. مشارکت نظامی تهران تغییر زیادی در قدرت روسیه در میدان جنگ ایجاد کرد. اشتیاق روسیه برای همکاری با ایران، با دور شدن ایران از غرب همراه است. ایران در پی شکست در احیای برجام و به تبع ان قطع همکاری های اقتصادی با کشورهای اروپایی، از بهبود روابط با غرب ناامید شد. بن بست در روابط ایران و غرب پس از جولای 2022 با افشای اطلاعاتی مبنی بر برنامه ریزی ایران برای ارسال پهپاد به روسیه و متعاقب آن سرکوب اعتراضات مردم ایران در سپتامبر 2022 بدتر شد.

عامل مهمی که ایران را به حمایت از روسیه در جنگ اوکراین سوق می دهد، انحصار تصمیم گیری در ید تندروها و دولتِ در سایه است. به گفته یک کارشناس ایرانی «غرب بارها به جناح میانه رو در ایران خیانت کرد و آنها را تضعیف نمود و ناامید کرد ولی روسیه تندروهایی که هم اکنون در قدرت هستند را تقویت نمود و به آنها کمک نظامی و امنیتی و دستاورد اقتصادی داد که باعث شد آنها بتوانند راحت تر موقعیت خود را حفظ کنند». از انجا که روسیه و ایران هر دو در روابط خود با غرب دچار مشکل بودند، دلیل بیشتری برای همکاری و مقابله با نظم بین الملل به رهبری آمریکا پیدا کردند.

کمک نظامی ایران به روسیه

تهدید کننده ترین جنبه روابط اخیر ایران و روسیه برای اروپا، استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی برای هدف قراردادن زیرساخت های حیاتی (همچون شبکه های برق و ایستگاههای راداری) است. روسیه از سپتامبر 2022 از پهپادهای ساخت ایران برای حمله به اوکراین استفاده کرده است. ولادیمیر زلنسکی مدعی است که روسیه بدنبال دستیابی به حداقل 2400 پهپاد از ایران بوده است.

واشنگتن پست گزارش می دهد که بر اساس اطلاعات بدست امده توسط اوکراین، روسیه با بیش از 600 پهپاد شاهد136 بین ماه مه تا ژانویه 2023 به اوکراین حمله کرده است. روسیه در تولید موشک های کافی برای ادامه حمله به اوکراین، با چالش های بزرگی مواجه است؛ پهپادهای ایرانی به پرکردن این خلأ کمک می کنند. سرمایه گذاری ایران در ساخت پهپادهای ارزان، در جنگ با عراق اغاز شد زیرا نیروی هوایی ایران در طول جنگ از بین رفت و ایران درصدد برامد با ساخت پهپاد این ضعف را جبران بکند. ولی توانایی این پهپادها در جنگ اوکراین بود که توسط روسیه به نمایش گذاشته شد.

گزارشی که توسط تیم تحقیقات تسلیحات جنگی بریتانیا منتشر شده، نشان می دهد پهپادهای ایرانی به شدت به قطعات ساخت شرکت های آمریکایی، اروپایی و آسیایی متکی هستند. از این قطعات، هم در اهداف نظامی و هم در اهداف تجاری استفاده می شود و بنابراین به طور گسترده در دسترس است. در گزارش آمده است که ایران و روسیه قبل از شروع جنگ اوکراین این قطعات را ذخیره می کردند.

این گزارش همچنین از وجود قطعات چینی در پهپادهای ایرانی مورد استفاده در اوکراین خبر داده و اضافه کرده است که روسیه تولید نسخه خود از شاهد136 را اغاز کرده است. نیروهای اوکراینی می گویند که اکثر پهپادهای ایرانی را به دلیل کندی حرکت سرنگون کرده اند ولی این پهپادها سه مزیت در اختیار روسیه قرار داده اند:

نخست اینکه نیروهای روسیه قبل از پرتاب موشک های کروز، این پهپادهای ارزان قیمت را به پرواز درمی اورند تا از این طریق سیستم دفاع هوایی اوکراین را ناتوان کنند.

دوم اینکه سرنگونی پهپادهای ایرانی برای اوکراین هزینه زیادی دارد. هزینه ساخت این پهپادها به طور متوسط 20000 دلار است درحالی که هزینه سرنگونی ان بین 140000 تا 500000 دلار می باشد. پرواز این پهپادها در مناطق غیرنظامی به مرور زمان می تواند به کاهش منابع اوکراین منجر شده و روحیه غیرنظامیان را پایین اورد.

سوم اینکه روسیه و ایران درحال کار روی بهبود عملکرد این پهپادها هستند و در صورت موفقیت، می توانند خسارت بیشتری به بار اورند. ماه فوریه وال استریت ژورنال گزارش داد که دو کشور در حال مذاکره برای ساخت کارخانه ای مشترک در تاتارستان روسیه برای تولید پهپادهای پیشرفته تر هستند. سازمان اطلاعات امریکا پیش بینی می کند که این کارخانه تا اوایل سال 2024 به بهره برداری برسد و می تواند در مقایسه با پهپادهای قبلی ایران، پهپادهایی باقدرت بالاتر تولید کند.

انتقال تسلیحات از ایران به روسیه محدود به پهپاد نیست. وال استریت ژورنال ماه آوریل گزارش داد که ایران بیش از 300000 گلوله توپ و یک میلیون مهمات به روسیه ارسال کرده است. ماه دسامبر امریکا مدعی شد که ایران در حال بررسی ارسال صدها موشک بالستیک کوتاه برد به روسیه است. گمان می رود موجودی موشک های بالستیک روسیه کاهش یافته باشد؛ در چنین شرایطی گرچه تسلیحات ایرانی دقت کمتری نسبت به تسلیحات روسیه دارد ولی می تواند اهمیت زیادی برای مسکو پیدا کند. به گفته گوستاو گرسل عضو شورای روابط خارجی اروپا استفاده از این موشک ها چالش بزرگتری برای اوکراین در مقایسه با پهپادهاست زیرا رهگیری موشک ها دشوارتر است.

البته در حال حاضر هیچ سندی وجود ندارد که نشان دهد ایران به روسیه موشک داده است. مقامات اروپایی برای ایران روشن کرده اند که دادن موشک خط قرمز است و واکنش تند غرب را به همراه دارد. بنابراین ایران با در نظر گرفتن مزایا و خطرات اعطای این موشک ها، احتمالا از دادن ان به روسیه خودداری کرده است. یک کارشناس ایرانی در این زمینه خاطر نشان کرد: «اگر ایران تحت فشار بیشتری از سوی غرب قرار گیرد، ممکن است از انتقال موشک به روسیه به عنوان اهرمی برای اعمال فشار بیشتر بر غرب استفاده کند».

دلیل دیگری که ممکن است ایران از دادن موشک خودداری کرده باشد، این است که تهران نیاز دارد منابع نظامی خود را به عنوان یک عامل بازدارنده در برابر غرب و اسرائیل حفظ کند.

به غیر از انتقال تسلیحات، یکی دیگر از نگرانی های غرب افزایش نیروی انسانی روسیه توسط ایران است. گزارش ها حاکی است که مربیان نظامی سپاه سال 2022 برای حل مشکل عملیاتی پهپادهای ایرانی، به پایگاههای روسیه در کریمه اعزام شدند. روسیه همچنین ممکن است بدنبال جذب نیرو از بین گروههای غیردولتی تحت حمایت ایران در خاورمیانه باشد. مارس 2022 روسیه ادعا کرد حدود 16000 نفر از خاورمیانه برای جنگ در اوکراین داوطلب شده اند. با این حال باتوجه به شورش واگنر، مشخص نیست که آیا این امر محقق خواهد شد یا خیر.

کمک نظامی روسیه به ایران

دولت های غربی نگران انتقال تسلیحات پیشرفته تر روسیه به ایران و افزایش ظرفیت نظامی ایران برای پیشبرد برنامه های منطقه ای خود به ویژه علیه اسرائیل و عربستان هستند

مقامات آمریکایی هشدار داده اند که روسیه در حال حاضر در سطح بی سابقه ای وارد همکاری دفاعی با ایران شده است؛ این همکاری ها شامل پدافند هوایی، هلیکوپترهای تهاجمی، رادار و الکترونیک می شود. ماه سپتامبر خبرگزاری ایسنا اعلام کرد که نیروی هوایی ایران هواپیمای رزمی یاک130 ساخت روسیه را دریافت کرده است. همکاری دو کشور همچنین شامل انتقال احتمالی جنگنده های سوخو35 روسی می شود که می تواند عملکرد نظامی ایران را به میزان قابل توجهی افزایش دهد. آمریکا درباره آموزش خلبانان ایرانی توسط روسیه نیز ابراز نگرانی کرده است

البته ماه ژوئیه وزیر دفاع ایران گفت ایران ظرفیت داخلی برای رفع نیازهای خود را دارد و این احتمال را مطرح کرد که توافق بر سر انتقال جت های سوخو شکست خورده است. یکی از مقامات دفاعی ایران نیز متعاقبا خرید جت های روسی را کم اهمیت جلوه داد اما یکی از کارشناسان دفاعی روسیه گفت قرارداد سوخو35 راهی برای روسیه است تا حسن نیت خود را به ایران نشان دهد و افزود: «هرچیزی بهایی دارد؛ روسیه در مرحله ای است که باید نشان دهد شریکی وفادار است»

این امکان وجود دارد که روسیه در آینده جت های35 را در ازای هزینه پهپادها و موشک های ایران به این کشور تحویل دهد. فعلا گزارشی مبنی بر اینکه روسیه در ازای پهپادها چه چیز به ایران داده، منتشر نشده است اما به گفته یک کارشناس امنیتی ایرانی، روسیه 6 میلیارد دلار پول نقد به ایران داده است. اسکای نیوز نیز نوامبر 2022 گزارش داد که در ازای پهپادهای ایرانی، هواپیماهای نظامی روسیه اوت 2022 وارد ایران شدند و مقادیر قابل توجهی پول نقد، یک ضد تانک جاولین آمریکا، یک موشک ضد زره انگلیسی NLAW و یک موشک ضد هوایی استینگر آمریکایی به ایران دادند. تهران می تواند با بررسی و مهندسی معکوس این تجهیزات غربی، از آنها برای تولید تسلیحات بومی پیشرفته استفاده کند

بر اساس اسنادی که واشنگتن پست بدست آورده است، به دلیل نوسانات روبل روسیه، ایران قرار است در ازای ساخت کارخانه مشترک پهپاد در تاتارستان، بیش از یک میلیارد دلار -به دلار یا طلا- از روسیه دریافت کند

مسئله دیگری که در خاورمیانه و غرب بدقت مورد توجه است، این است که آیا روسیه سامانه دفاع هوایی اس400 خود را به ایران می دهد. این سامانه قدرت ایران را در دفاع از خود در برابر حملات احتمالی به زیرساخت های هسته ای ودیگر تأسیسات استراتژیکش افزایش می دهد

فناوری سایبری روسیه یکی دیگر از چیزهایی است که ایران بدنبال دستیابی بدان است. همکاری در زمینه سایبری به هر دو کشور کمک می کند تا با تهدیدات داخلی به ویژه دخالت غرب در اعتراضات مقابله کنند. ماه مارس وال استریت ژورنال گزارش داد که مسکو با ارائه نرم افزارهای نظارتی، قابلیت های دیجیتال ایران را به شکل قابل توجهی ارتقا داده است. مقامات آمریکا بر این باور هستند که ایران از نرم افزارهای روسی برای مقابله با اعتراضات استفاده می کند؛ به این صورت که سرعت اینترنت و امکان برقراری ارتباطات اینترنتی را کاهش داده و تظاهرکنندگان را راحت تر شناسایی و دستگیر می کند

سال 2021 روسیه ماهواره Kanopus-V در اختیار ایران قرار داد که این کشور را به قابلیت جاسوسی مجهز می کرد. استقرار یک ماهواره دیگر ساخت روسیه در اوت 2022 در مدار زمین، بر همکاری های روبه رشد دو کشور در زمینه اطلاعاتی تأکید دارد

نکته دیگر این است که ایران از جنگ روسیه در اوکراین برای ارتقای دانش نظامی خود استفاده می کند. به گفته یکی از کارشناسان، روسیه می تواند اطلاعات حساسی را در مورد سیستم دفاع هوایی اوکراین و کارایی تجهیزات نظامی غرب در اختیار ایران قرار دهد. اوایل دهه 2000 ایران منابع عظیمی را صرف آموزش از عملیات روسیه در چچن و عملیات نظامی امریکا در عراق کرد

آینده مبهم روابط نظامی

علیرغم افزایش اشتیاق در روسیه و ایران برای تعمیق روابط نظامی، عوامل متعددی مانع از پیشرفت این همکاری می شود. نخست علیرغم اینکه دو طرف بر موانع سیاسی غلبه کرده اند، ولی مشکلات فنی همچنان باقی است. ایران ممکن است توانایی پرداخت پول به روسیه را نداشته باشد و روسیه نیز ممکن است نتواند تجهیزات مورد نیاز ایران را طبق جدول زمانی مورد توافق، تولید کند. این مشکلات می تواند به موانع بزرگی بدل شود. روسیه در تلاش است تا خطوط تولید خود را برای جنگ اوکراین حفظ کند و بعید است که نیازهای ایران را در اولویت قرار دهد. ایران می خواهد از تکرار تجربه گذشته خودداری کند؛ سال 2007 ایران با روسیه بر سر خرید سامانه اس300 به توافق رسید و هزینه آن را داد ولی روسیه از تحویل ان خودداری کرد. ایران بر آن شد تا از مسکو شکایت کند و مسکو سرانجام سامانه را سال 2016 تحویل داد

این تجربه در کنار ابهاماتی که در مورد جنگنده های سوخو35 وجود دارد، ممکن است تعیین کند که ایران تا چه حد حاضر است در انتقال تسلیحات به مسکو -با توجه به مخالفت غرب- پیش رود. از سوی دیگر اگر روسیه جت های جنگنده و سامانه های هوایی بیشتری به ایران بدهد، ممکن است تردیدهای تهران نسبت به تأمین سلاح های کشنده تر برای روسیه در جنگ اوکراین از بین برود و راحت تر دست به این اقدام بزند.

دوم اینکه دو طرف برای همکاری های نظامی بیشتر با محدودیت های استراتژیک مواجه هستند. این نگرانی در مسکو وجود دارد که روند سیاسی داخل در ایران در نهایت با گردش ایران به سمت غرب همراه باشد. در صورت بروز چنین سناریویی مسکو نمی خواهد تهران از فناوری و تجهیزات نظامی ارزشمند روسیه برخوردار باشد. روسیه همچنین برای رسمی کردن ائتلاف نظامی خود با ایران مردد است زیرا این امر آزادی این کشور را برای تعمیق و گسترش همکاری با کشورهای مهمی همچون عربستان و اسرائیل محدود می کند (این کشورها به شدت به روابط نظامی روسیه و ایران مشکوک هستند)

از سوی دیگر روابط روسیه با رقیبان ایران اغلب سبب تنش با تهران شده است. برای مثال ماه ژوئیه روسیه بیانیه مشترکی با شورای همکاری خلیج فارس صادر کرد و حاکمیت ایران بر جزایر سه گانه را به چالش کشید. این امر منجر به واکنش دولت شد و وزارت خارجه ایران سفیر روسیه را برای توضیح فراخواند. گروهی از دیپلمات های سابق، از دولت خواستند در روابط خود با غرب و روسیه تعادل ایجاد کند و حتی شخصیت های سیاسی مرتبط با جناح محافظه کار، آشکارا از روسیه انتقاد کردند

ایران نیز به طور کامل از غرب دست نکشیده است و نمی خواهد با حمایت همه جانبه و کامل نظامی از روسیه در جنگ اوکراین، همه تخم مرغ های خود را در سبد روسیه بگذارد و اهرم های خود را برای رفع تحریم های غرب از دست بدهد. ماه ژوئیه مدیر سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا ویلیام برنز خاطر نشان کرد که «رهبری ایران در مورد دادن موشک های بالستیک به روس ها تردید دارد زیرا از واکنش ما و اروپا نگران است»

در مجموع سیاستگذاران در ایران معتقدند جنگ اوکراین فرصت های جدیدی را برای ایران فراهم کرده است که باید از آن استفاده کرد. بر اساس این دیدگاه چه روسیه ببرد و چه شکست بخورد، ایران می تواند از این جنگ سود ببرد. ایران با نشان دادن قابلیت های پیشرفته پهپادی خود در اوکراین، به رایگان برای فناوری های نظامی خود تبلیغات می کند و بر خریداران بالقوه در آفریقا و آمریکای جنوبی تأثیر می گذارد.

تقویت تجارت دوجانبه

به گفته یک کارشناس روسی از فوریه 2022 تمرکز مسکو بر تقویت روابط تجاری با ایران قرار گرفته است. طبق ادعای مقامات روسیه تجارت این کشور با ایران در سال 2022 نسبت به سال قبل 20% افزایش یافته و به 5 میلیارد دلار رسیده است. به گفته مقامات ایرانی روسیه با سرمایه گذاری 2.76 میلیارد دلاری (از مارس 2022 تا مارس 2023) به بزرگترین سرمایه گذار خارجی در ایران بدل شده است. یکی از چهره های تجاری ایران می گوید: «از لاستیک گرفته تا پهپاد، ایران به بازاری برای روسها بدل شده است»

بیشترین بخش تجارت روسیه و ایران شامل مواد غذایی است که از تحریم های آمریکا نیز مستثنی می باشد. روسیه و ایران چند قرارداد جدید امضا کرده اند تا برای بسیاری از واردات غربی جایگزین به یکدیگر ارائه دهند. قطعات خودرو، توربین های گاز و سرویس دهی به هواپیماهای روسی، حوزه هایی است که در ان ایران نیاز روسیه را برطرف می کند

مقامات ایران و روسیه ادعا می کنند که قصد دارند تجارت دوجانبه سالانه را به 40 میلیارد دلار برسانند. باتوجه به حجم پایین تجارت بین دو کشور که فاصله زیادی با تجارت روسیه با چین و ترکیه و اتحادیه اروپا دارد، این هدفی جاه طلبانه است و علیرغم تمایل سیاسی، روسیه و ایران هنوز نمی توانند جای غرب را برای یکدیگر بگیرند

بانکداری و دلازدایی

تحریم های غرب توان ایران و روسیه را برای دسترسی به سیستم های مالی و بانکی جهانی محدود کرده است. مقامات دو کشور اذعان دارند که این امر توان انها را برای تقویت تجارت و سرمایه گذاری تضعیف کرده است. از زمان موج تحریم های روسیه پس از جنگ اوکراین، مسکو تلاش کرده است تا با همکاری با ایران راههای جایگزینی پیدا کرده و دلار را از مبادلات تجاری خود حذف کند

مسکو پس از تحریم های غرب که از سال 2014 و در پی الحاق کریمه اعمال شد، تلاش جدی خود را برای دلارزدایی اغاز کرد. بانک مرکزی روسیه در برابر احتمال قطع ارتباط خود از سیستم سوئیفت، سیستم پیام رسان مالی خود را به نام SPFS ایجاد کرد. از سال 2016 روسیه پیشرفت هایی در حذف دلار از معاملات خود با چین، ونزوئلا و ایران داشته است. ایران همچون روسیه فعالانه بدنبال دلارزدایی از تجارت خارجی خود است. ماه ژانویه رسانه های ایرانی گزارش دادند که روسیه و ایران برای دور زدن سوئیفت، بانک های خود را از طریق یک توافق بین بانکی به یکدیگر متصل کرده اند. روسیه قبلا نیز SPFS را در اختیار ایران گذاشته بود. اوت 2022 مقامات ایران اعلام کردند که در راستای دلارزدایی، در مبادلات خود با روسیه از ریال-روبل استفاده می کنند. دسامبر 2022 دومین بانک بزرگ روسیه با پرداخت های ریالی به بانک های ایران، تحریم های آمریکا را نادیده گرفت. مقامات ایران ماه مه اعلام کردند که بانک VTB روسیه اولین دفتر نمایندگی خود را در تهران افتتاح کرده است و ماه مارس ادعا کردند که برای فعالیت کارت های اعتباری روسیه در داخل ایران، به توافق رسیده اند. هدف دو کشور دور زدن سرویس های غربی همچون مسترکارت است که به دلیل تحریم ها در دو کشور ایران و روسیه فعال نیست

روسیه و ایران روابط بانکی دوجانبه را بهبود بخشیده اند اما این روابط به دلیل کمبود نقدینگی روبل و ریال در بازارهای ارز، نتوانسته است مقیاس بزرگی پیدا کند. بانک های ایران و روسیه می توانند از سرمایه گذاری در پروژه های کوچکی همچون بنادر و راه اهن حمایت کنند ولی روسیه و ایران برای پروژه های بزرگتر، به بانک های چین و امارات نیاز دارند. این درحالی است که بانک های چینی و اماراتی به دلیل تحریم ها تاکنون تمایلی برای این همکاری از خود نشان نداده اند

سرمایه گذاری در مسیرهای ترانزیتی

ایران بدلیل موقعیت جغرافیایی خود بدنبال جذب سرمایه گذار برای مسیرهای ترانزیتی است که روسیه را به آسیا متصل می کند. دریای خزر و کریدور بین المللی ترانزیتی شمال-جنوب می تواند ارتباط جاده ای، ریلی و دریایی از شمال روسیه تا هند فراهم کند. این مسیرها نقش مهمی در کمک به روسیه برای افزایش صادرات محصولات کشاورزی و پتروشیمی، ماشین آلات و کودهای شیمایی به بازارهای بزرگ آسیا دارد

اما در طول دو دهه از راه اندازی کریدور ترانزیت شمال-جنوب به دلیل عدم سرمایه گذاری و تحریم ها علیه ایران، این پروژه هیچ پیشرفتی نکرده است. انگونه که یک کارشناس ایرانی در امور روسیه می گوید: «اگر روسیه نگاه استراتژیک تری به ایران داشت، سرمایه گذاری بیشتری در تکمیل این کریدور انجام می داد»

تمایل روسیه برای چنین سرمایه گذاری پس از جنگ اوکراین تغییر کرد. دولت روسیه اکنون بدلیل مشکلات ناشی از تحریم های غرب و نیاز بیشتر به مبادلات اقتصادی با چین، جنوب شرق آسیا و خلیج فارس، وجود چنین کریدوری را ضروری می بیند. راه اهن رشت-آستارا یکی از شاهراههای مسیر ترانزیتی شمال-جنوب است که پوتین و رئیسی ماه مه قرارداد جدیدی را برای ساخت آن امضا کردند

با این حال بانک توسعه اوراسیا تخمین می زند که تکمیل کریدور شمال-جنوب به سرمایه گذاری بیش از 26 میلیارد دلار نیاز دارد. مشخص نیست که آیا روسیه، چین و هند مایل یا قادر به تأمین چنین مبلغی هستند یا نه. هند به عنوان یکی از اعضای مؤسس کریدور شمال-جنوب مشتاق سرمایه گذاری در بندر چابهار است اما به دلیل تحریم های آمریکا قادر به تکمیل این پروژه نشده است. کریدور شمال-جنوب پتانسیل قابل توجهی برای دور زدن تحریم های غرب و تقویت تجارت جهانی دارد منوط به اینکه روسیه و ایران بتوانند در جذب سرمایه گذار موفق شوند  

طبق گزارش های رسیده از ایران از سال 2022 تجارت از طریق این گذرگاه تا 350% افزایش یافته است. مقامات ایران امیدوار هستند که گذرگاه شمال-جنوب تا سال 2025 به طور کامل عملیاتی شود. برخی استراتژیست های ایرانی معتقدند که بخش ترانزیت در نهایت می تواند درامد بیشتری نسبت به نفت برای ایران ایجاد کند

همکاری در حوزه انرژی

روسیه و ایران به عنوان صادرکنندگان انرژی رقیب یکدیگر هستند اما اکنون تمایل خود را به همکاری در این بخش نشان داده اند و معاملات سواپ انرژی بین آنها درحال انجام است. انتظار می رود روسیه با استفاده از ایران به عنوان مرکز ذخیره سازی، هزینه های خود را برای تحویل نفت به بازارهای آسیایی کاهش دهد

ژوئیه 2022 گازپروم روسیه وعده سرمایه گذاری 40 میلیارد دلاری در بخش انرژی ایران را داد. این شامل توافق با شرکت ملی نفت ایران برای توسعه میادین نفت و گاز ایران و ساخت خطوط لوله گاز بود. زیرساخت های انرژی ایران به دلیل تحریم های غرب بسیار عقب مانده است. در این میان روسیه یکی از پیشتازان جهان در فناوری تولید گاز ثانویه است و ایران نیز بدنبال سرمایه گذاری در این حوزه می باشد

اما کارشناسان تردید دارند که سرمایه گذاری روسیه در بخش انرژی ایران واقعا محقق شود. گازپروم سابقه خوبی ندارد؛ برای مثال سال 2017 این شرکت با سرمایه گذاری در نیروگاه گاز طبیعی مایع در بوشهر موافقت کرد اما این پروژه جلو نرفت. با این حال محسن خجسته مهر مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، پیش بینی می کند که گازپروم این بار به دلیل واقعیت های جدید پس از تحریم های غرب علیه روسیه، بیشتر به تعهد خود پایبند باشد

یکی دیگر از محدودیت های سرمایه گذاری روسیه در ایران، رقابت بر سر بازار نفت است. بلافاصله پس از جنگ اوکراین و علیرغم افزایش قیمت انرژی، ایران سهم بازار خود را در مناطقی مانند چین و هند از دست داد و این دو کشور واردات نفت خود را از روسیه افزایش دادند. علاوه بر این صادرات انرژی ایران بدلیل تحریم های ثانویه آمریکا محدود شده است و این درحالی است که انرژی روسیه از این تحریم ها مصون مانده است

اما عاملی که ممکن است راه را برای سرمایه گذاری روسیه در بخش انرژی ایران هموار کند، این است که پس از ناامیدی از احیای برجام، دولت روسیه دیگر نگران تبدیل شدن ایران به تأمین کننده انرژی جایگزین اروپا نیست. به نظر می رسد که دولت جدید ایران نسبت به دولت های قبل علاقه کمتری به صادرات نفت به اروپا دارد و خواهان حفظ دستاوردهای ژئوپلیتیکی ناشی از همکاری با روسیه است

پیوندهای اقتصادی آینده

علیرغم افزایش اراده سیاسی برای همکاری و تقویت روابط اقتصادی، بعید است که همکاری دو کشور بیش از این شود زیرا مسکو به دلایل متعدد نمی تواند سرمایه گذاری هایی را که ایران به شدت به ان نیاز دارد انجام دهد. برای مثال برآورد می شود که بخش نفت ایران به 250 میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز داشته باشد و روسیه بعید است که این مبلغ را تأمین کند. به گفته یک کارشناس اقتصادی «بخش های اقتصادی ایران بیش از هر کشور دیگری در معرض تحریم های ثانویه آمریکا است. برای شرکت های روسی مانند لوک اویل که هدف تحریم های ثانویه قرار نگرفته اند و به فعالیت های جهانی خود ادامه می دهند، منطقی نیست که خود را به خاطر ایران به خطر بیندازند»

با این وجود تحولات اخیر در روابط اقتصادی روسیه و ایران قابل توجه است. هرچه صنایع روسیه بیشتر با تحریم مواجه شود و دسترسی آن به کالاهای غربی کمتر گردد، این احتمال که برای فرار از تحریم به ایران نزدیک تر شود بیشتر است

پیامدهایی فراتر از اوکراین

تعمیق روابط ایران و روسیه برای اروپا پیامدهایی فراتر از موضوع اوکراین دارد. این پیامدها را به ویژه در سه حوزه می توان دید: برنامه هسته ای ایران، سوریه و سلطه غرب بر نظم جهانی

افزایش خطر تشدید تنش هسته ای

جنگ اوکراین به طور قابل توجهی تلاش های غرب برای محدود کردن برنامه هسته ای ایران را تضعیف کرد. در مقایسه با فوریه 2022 برنامه هسته ای ایران اکنون پیشرفته تر است و نظارت کمتری بر ان می شود. مقامات آمریکایی تخمین می زنند که ایران می تواند در کمتر از دو هفته مواد شکافت پذیر کافی برای بمب اتمی را بسازد

پیشتر در پرونده هسته ای ایران، روسیه نقش واسطه بین تهران و غرب را داشت و در جریان مذاکرات 2021 نقشی سازنده ایفا کرد. ولی پس از جنگ اوکراین مسکو نسبت به فعالیت های هسته ای ایران بی تفاوت شد و تلاش های غرب برای احیای برجام را ناکام گذاشت. مارس 2022 در بحبوحه امیدهای غرب برای احیای برجام، روسیه با درخواست تضمین کتبی مبنی بر اینکه تحریم های جدید غرب مربوط به اوکراین مانع از تجارت روسیه با ایران نخواهد شد، مذاکرات را از مسیر خارج کرد

مسکو همچنین از تهران در برابر اژانس بین المللی انرژی اتمی محافظت کرد. ژوئن 2022 سی کشور عضو هیأت مدیره آژانس با تصویب قطعنامه ای از ایران خواستند با بازرسی های سازمان ملل از سه سایت هسته ای اعلام نشده همکاری کند. روسیه این قطعنامه را رد کرد. قطع دوربین های آژانس در سایت های هسته ای ایران، با هیچ اعتراضی از سوی روسیه مواجه نشد و روسیه در عوض قطعنامه آژانس را عامل تحریک تهران دانست

به نظر می رسد خطوط قرمز روسیه در مورد فعالیت های هسته ای ایران در حال تغییر است. پیش از این روسیه به شدت با غنی سازی نود درصدی اورانیوم از سوی ایران مخالف بود و اذعان داشت که چنین سطح بالایی از غنی سازی هدف غیرنظامی ندارد

به طور کلی دو مکتب فکری در روسیه وجود دارد: اردوگاه اول که بخش های امنیتی روسیه را نیز شامل می شود، معتقدند ایرانِ طرفدار روسیه مهمتر از جلوگیری از توسعه سلاح هسته ای توسط ایران است و مزایای بلندمدت روابط نزدیک با ایران، بر خطرات مرتبط با ایران مجهز به سلاح هسته ای بیشتر است. وقتی ایران تحت تحریم های غرب باقی بماند، تمایل بیشتری بر حمایت از منافع روسیه از جمله در اوکراین دارد. برخی از اعضای این اردوگاه حتی از سلاح هسته ای ایران استقبال می کنند زیرا آن را ضربه ای به سیستم بین المللی تحت سلطه آمریکا می دانند

مکتب فکری دوم که موضع رسمی روسیه است استدلال می کند ایران غیرهسته ای مهمتر از ایران طرفدار روسیه است و مسکو باید متعهد به مهار اشاعه هسته ای باقی بماند. بر این اساس احیای برجام انگیزه ایران برای توسعه سلاح هسته ای را کاهش می دهد و از مسابقه تسلیحاتی در منطقه و اقدام نظامی علیه ایران جلوگیری می کند. به گفته یک کارشناس روسی: «اگر ایران به سلاح هسته ای مسلح شودو در نهایت به سمت غرب حرکت کند، کابوسی برای روسیه خواهد بود»

هرچه جنگ اوکراین ادامه یابد و روسیه بیشتر به کمک های نظامی ایران متکی شود، احتمال تسلط مکتب فکری اول در مسکو بیشتر خواهد شد

سوریه

جنگ اوکراین خطر تشدید تنش در داخل سوریه بین ایران و اسرائیل از یکسو و ایران و روسیه با امریکا را از سوی دیگر افزایش داده است

بنابر گزارش ها نیروهای مسلح روسیه و واگنر برای کاهش هزینه ها، برخی از پایگاههای خود را در مرکز و شرق سوریه تخلیه کرده و آنها را به نیروهای ایران و حزب الله تحویل داده اند اما روسیه حضور نظامی خود را در سوریه حفظ می کند و نیروهای هوایی و پایگاه دریایی طرطوس را نگه می دارد

اکنون به نظر می رسد که روسیه در حال همکاری با ایران برای افزایش فشار بر نیروهای آمریکایی در سوریه است. طبق گزارش ها ماه مارس آمریکا از اینکه جت های روسی دیگر به توافقات دوجانبه برای رفع منزاعه پایبند نیستند ابراز نگرانی کرد. اسناد آمریکا نشان می دهد که سازمان اطلاعات روسیه به شبه نظامیان ایرانی برای حمله موشکی به پایگاههای آمریکا در سوریه از جمله پایگاه التنف کمک کرده است. آمریکا پاسخ این حملات را با افزایش حضور خود در رقه و حمله علیه اهداف مورد حمایت ایران داد. حداقل در یک مورد روسیه جنگجویان سوری مورد حمایت آمریکا را هدف قرار داد. ماه ژوئیه نیروهای آمریکایی و روسی حداقل دوبار باهم درگیر شدند و آمریکا مدعی شد که یک جت روسی به یک پهپاد آمریکایی بر فراز سوریه آسیب رسانده است. مقامات آمریکا این موضوع را بخشی از استراتژی اخراج نیروهای آمریکایی از سوریه می دانند

این تشدید تنش می تواند در راستای تلاش مشترک تهران و مسکو برای خروج 900 نیروی آمریکایی باقی مانده از سوریه باشد. همچنین مسکو و تهران ممکن است در پاسخ به افزایش فشار تحریم ها و بن بست دیپلماسی هسته ای، این استراتژی را اتخاذ کرده باشند. با این حال از اواخر مارس 2023 ایران دیگر از حملات علیه نیروهای آمریکایی در سوریه و عراق حمایت نکرده است. این موضوع را می توان با گفتگوهای در حال انجام بین ایران و غرب مرتبط دانست

رقابت با غرب

آقای خامنه ای و پوتین یک دیدگاه مشترک دارند: ایجاد جهانی چندقطبی و دوری از غرب. برای پیشبرد این دستور کار، روسیه علاوه بر سازمان هایی همچون بریکس، شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، تعامل سیاسی و اقتصادی خود را با کشورهای آسیا، آفریقا و خاورمیانه افزایش داده است. ایران نیز سال 2022 به سازمان شانگهای پیوست و انتظار می رود از سال 2024 به بریکس بپیوندد؛ همچنین ارتباط خود را با امریکای لاتین و آفریقا افزایش داده و روابط سیاسی را با کشورهای عربی احیا کرده است. کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به ویژه عربستان و امارات نیز به سمت ترجیح نظام چندقطبی حرکت کرده اند زیرا در چنین نظامی از خودمختاری بیشتری برخوردارند و دیگر به اندازه گذشته به غرب وابسته نیستند. این کشورها تمایلی به جانبداری کامل از شریکان سنتی خود در غرب در مورد جنگ اوکراین ندارند و با کاهش تولید نفت و بالانگه داشتن قیمت ها، به طور غیرمستقیم به اقتصاد روسیه کمک کرده اند. آنها همچنین علیرغم فشار غرب، روابط اقتصادی خود را با چین تسریع کرده اند. این موضع اعراب فرصت های اقتصادی را برای مسکو و تهران برای کاهش تأثیر تحریم های غرب باز می کند

روسیه و ایران همچنین برای کاهش تأثیر تحریم ها، مسیر اقتصاد مقاومتی و خودکفایی را در پیش گرفته اند و کشورهای غیرغربی را تشویق به دلارزدایی در مبادلات تجاری می کنند. اما کلید موفقیت روسیه و ایران، مشارکت کامل چین است. ادامه تنش بین غرب و چین، فرصت هایی را برای جلب همکاری بیشتر پکن برای تهران و مسکو ایجاد می کند. کشورهایی همچون هند، ترکیه و شورای همکاری خلیج فارس که بدنبال متنوع کردن شریکان بین المللی خود هستند، به ایران و روسیه کمک کرده اند تا کانال های اقتصادی جدیدی بازکرده و تحریم ها را دور بزنند. آنها همچنین علاقه مند به همکاری با روسیه و چین روی مکانیسمی هستند که وابستگی به دلار و سوئیفت را کاهش بدهد

اروپا چه اقدامی می تواند انجام دهد

مشارکت عمیق تر ایران و روسیه خطراتی برای غرب دارد. رهبران تهران و مسکو ارزش همکاری با یکدیگر را برای حفاظت از نظام های خود در برابر فشارهای غرب درک کرده اند اما محدودیت های عملی و بی اعتمادی در روابط دو کشور، به این معناست که ایجاد یک اتحاد استراتژیک محکم و ایجاد ائتلاف دفاعی مشابه به ناتو، بین آن دو بعید می باشد

روسیه و ایران لزوما در هر موضوعی پشت هم نیستند و ممکن است در مواقعی به یکدیگر خنجر بزنند ولی با توجه به منافع مشترکی که در مقابل غرب دارند، گاه باهم همکاری می کنند، گاه از هم سوء استفاده می کنند و هر زمان که منافشعان اقتضا کند، یکدیگر را نجات می دهند

نوع رابطه ایران و روسیه فرصت هایی را برای اروپا فراهم می کند. هدف غرب کاهش سرعت و احتمال انتقال تسلیحات پیشرفته تر ایران به روسیه برای استفاده در اوکراین است. ایران برنامه هسته ای خود را با تأیید ضمنی روسیه پیش می برد و سوریه به صحنه ای برای افزایش تنش بدل شده است. برای مقابله با این سه عامل، دولت های اروپایی باید سیاستی را دنبال کنند که انگیزه های مثبتی به ایران دهد و مانع از همکاری دو کشور شود.

هدف اصلی اروپا باید کاهش احتمال ارسال سلاح های پیشرفته تر ایران به روسیه باشد. یکی از راههای رسیدن به این هدف محدود کردن توانایی ایران برای تولید چنین سلاح هایی است. اتحادیه اروپا اکتبر و دسامبر 2022 اقدامات محدودکننده ای را علیه نهادها و افراد درگیر در برنامه پهپادی ایران اعمال کرد؛ آمریکا نیز چند دور تحریم مشابه را اجرا کرده است

اتحادیه اروپا باید تحریم ها و کنترل های بیشتری را روی صادرات کالاها و فناوری های غربی و آسیایی که کاربرد دوگانه دارد و در تولید پهپاد استفاده می شود، انجام دهد. اقدام علیه نهادهای چینی و ترکیه ای که انتقال کالاهای غربی را به روسیه و ایران تسهیل می کنند، می تواند روی کاهش تولید پهپادها تأثیر بگذارد

به موازات آن غرب باید قابلیت های دفاعی اوکراین را در برابر پهپادهای ایرانی تقویت کند. فرانسه، آلمان و بریتانیا تأکید دارند که انتقال پهپادهای ایران به روسیه ناقض قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل است. اتحادیه اروپا در کنار آمریکاو بریتانیا باید ائتلافی از کشورهای همفکر را گردهم آورند تا تحریم هایی که صادرات کالا و فناوری های مربوط به موشک ها را به ایران ممنوع می کند، حفظ کنند    

یکی دیگر از اقداماتی که غرب می تواند برای هدف گرفتن روابط روسیه و ایران انجام دهد، افشای اطلاعات در مورد همکاری نظامی آنهاست. چنین افشاگری حفظ موضع رسمی دولت مبنی بر بی طرفی در جنگ اوکراین را برای ایران دشوار می کند و باعث ایجاد اصطکاک در درون رهبری ایران می شود. رئیس mi6 انگلیس می گوید که حمایت نظامی ایران از روسیه «مناقشات داخلی را در بالاترین سطوح نظام در تهران برانگیخته است»

اروپا و آمریکا باید با همکاری با اوکراین گفتگوها و معاملات نظامی ایران و روسیه را علنی کرده و وارد رسانه های فارسی زبان کنند. موقعیت جغرافیایی آذربایجان، روابط بدی که با تهران بر سر ارمنستان دارد و روابط دوستانه اش با اسرائیل، فرصت هایی را برای همکاری اطلاعاتی بیشتر با دولت های اروپایی برای دستیابی به بینش بهتر در مورد انتقال تسلیحات بین روسیه و ایران از طریق دریای خزر فراهم می کند.     

دولت های اروپایی برای مقابله با تعمیق روابط ایران و روسیه جدای از اعمال فشار، باید برنامه سیاسی هم داشته باشند. این واقعیت که رهبر ایران اجازه دیپلماسی با غرب را داده است، نشان می دهد که تهران همچنان خواهان کسب منافع در تعامل با غرب می باشد. از مارس 2023 غرب نشان داده که می خواهد بار دیگر با ایران وارد مذاکره شود. مقامات ارشد سیاسی اتحادیه اروپا چند بار با همتایان ایرانی خود دیدار کرده اند. آمریکا در حال مذاکره غیرمستقیم دوجانبه با تهران است؛ گفتگوها بر مجموعه ای از اقدامات متقابل برای کاهش تنش بین غرب و ایران متمرکز بوده است و شامل آزادی احتمالی پنج شهروند آمریکایی در ایران می شود

اروپا و آمریکا باید مزایای اقتصادی فوری به ایران ارائه دهند؛ برای مثال می توانند دسترسی ایران را به دارایی های مسدود شده اش تسهیل کنند، اجازه افزایش صادرات نفت ایران را بدهند و پیشنهاد جذابی برای واردات غلات به ایران ارائه دهند

گرم شدن روابط اعراب و ایران نیز می تواند گزینه های دیگری برای دیلپماسی اقتصادی پیش روی غرب بگذارد. آمریکا می تواند در مناطقی که ایران و کشورهای خلیج فارس پروژه تجاری و اقتصادی مشترک دارند، تحریم ها را کاهش دهد. اگر ایران از لحاظ اقتصادی با کشورهای شورای همکاری و عراق ادغام شود، دست از اقدامات تنش آفرین خود در منطقه از جمله در سوریه بر می دارد. به طور کلی غرب در عین استفاده از ابزارهای قهر آمیز، برای دور کردن ایران از روسیه باید به این کشور مشوق بدهد.

منبع: شورای روابط خارجی اروپا

مترجم: فاطمه رادمهر