دهه 2015 تا 2025 دوره مهمی در روابط ایران و روسیه بود. سپتامبر 2015 روسیه، ایران، سوریه و عراق شبکه ای را به نام RSII برای اشتراک گذاری اطلاعات تأسیس کردند. چند روز بعد ایران و روسیه که آخرین بار در قرن شانزدهم دوشادوش هم علیه عثمانی جنگیده بودند، دست به لشکرکشی مشترکی زدند؛ هدف آنها تقویت حکومت بشار اسد در جنگ داخلی سوریه بود
در این همکاری، نیروهای ایرانی در زمین پیشروی می کردند و نیروهای روسیه از هوا عملیات گسترده ای را علیه شورشیان سوری انجام دادند. همکاری دوجانبه ایران و روسیه، فراتر از میدان نبرد در حوزه های دیگر نیز گسترش یافت
سال 2016 سرانجام روسیه سامانه دفاع موشکی اس300 را بعد از مدتها تأخیر به ایران تحویل داد و از سوی دیگر مسکو نقش میانجی بین تهران و ریاض را در مذاکرات اوپک ایفا کرد. در نتیجه این مذاکرات، عربستان که کاهش تولید نفت خود را مشروط به کاهش تولید نفت ایران کرده بود، از موضع خود کوتاه آمد
باوجود افزایش همکاری، تنش ها بین ایران و روسیه همچنان ادامه داشت. دو کشور بر سر قراردادهای بازسازی سوریه پس از جنگ، باهم اختلاف داشتند و بر سر کسب منفعت اقتصادی بیشتر، با یکدیگر رقابت می کردند. همچنین ایران بدنبال تسلیحات پیشرفته ای از جمله جت های جنگنده سوخو35 بود؛ اما روسیه هر بار از نهایی کردن این قرارداد خودداری می کرد
گرچه علیرغم این اختلافات، دو طرف به تقویت رابطه فیمابین ادامه دادند؛ ولی روسیه در سوریه دست برتر را پیدا کرد، بازیگر اصلی نظامی و اقتصادی در ان کشور شد و نیروی هوایی اش نقش تعیین کننده ای ایفا نمود
این موازنه سال 2022 با حمله تمام عیار روسیه به اوکراین، شروع به تغییر کرد. جنگ اوکراین روابط روسیه و ایران را به شدت تغییر داد. با طولانی شدن جنگ، روسیه به شکل فزاینده ای تحت فشار تحریم های بین المللی قرار گرفت و منزوی شد. مسکو از نظر نظامی، آمادگی جنگی طولانی را نداشت و چون تحت تحریم های غرب قرار گرفته بود، به تهران روی آورد. تهران که خود تحت تحریم های سنگینی بود و چیزی برای از دست دادن نداشت، فرصت را مناسب دید و با ارسال پهپاد و دیگر تسلیحات به مسکو، به سرعت نقش تأمین کننده اصلی تسلیحات مورد نیاز روسیه را برعهده گرفت
حمایت ایران از روسیه صرفا مبتنی بر انگیزه های مالی نبود؛ ایران درصدد بود تا از این طریق، موازنه قدرت در رابطه نامتقارن خود با روسیه را تغییر دهد و جایگاه خود را در این رابطه تقویت کند. چندین دهه بود که روسیه شروط دلخواه خود را بر ایران دیکته می کرد و از برتری اقتصادی و نظامی خود بهره می برد. ایران با تأمین تسلیحات مورد نیاز مسکو، به دنبال دستیابی به اهرم فشار و تثبیت خود به عنوان شریکی حیاتی برای روسیه بود. این استراتژی نتیجه داد و در اتفاقی که نشان دهنده رابطه عمیق دو کشور در عرصه فناوری بود، روسیه ماهواره نظامی خیام ایران را به فضا پرتاب کرد
ولی ایران به تمام اهداف و نتایجی که می خواست نرسید و نتوانست با تکیه بر اهرم فشاری که داشت، رابطه با روسیه را تحت کنترل کامل خود درآورد. روسیه به عدم ارسال تسلیحات و هواپیماهای پیشرفته نظامی به ایران ادامه داد و در جریان رویارویی ایران با اسرائیل در آوریل و اکتبر 2024، مسکو از حمایت معنادار از تهران خودداری کرد. این مسئله نشان می داد که همچنان محدودیت هایی در روابط دو کشور وجود دارد و گرچه همکاری فیمابین عمیق تر شده، ولی تضاد منافع و عدم موازنه قدرت، اجازه مشارکت گسترده در تمامی زمینه ها را نمی دهد
از آنجا که روابط ایران و روسیه با تلاش آنها برای حفظ حکومت اسد و متعاقب آن جنگ اوکراین تعمیق یافت، سؤالی که مطرح می شود این است که در غیاب اسد و افزایش احتمال آتش بس یا توافق صلح در اوکراین، تکیلف این رابطه چه می شود؟
فروپاشی نظام اسد، خلأ فزاینده ای را در روابط روسیه و ایران ایجاد کرده است. از یکسو همکاری نظامی دو کشور در سوریه پایان یافته است و از سوی دیگر تهدید مشترکی که سبب تقویت همکاری مسکو و تهران شده بود، از بین رفته و همپوشانی منافع آنها را در خاورمیانه کاهش داده است. روسیه و ایران از نظر تاریخی اختلافات قابل توجهی باهم دارند؛ به ویژه در دو موضوع خصومت ایران با اسرائیل و روابط ایران با کشورهای عرب خلیج فارس
از سوی دیگر پایان جنگ اوکراین، اهرم فشار موقتی که ایران بر روسیه پیدا کرده بود را از بین می برد. بدون جنگ، وقتی روسیه دیگر نیازی به پهپادها و حمایت نظامی ایران نداشته باشد، اهمیت استراتژیک تهران برای مسکو کاهش می یابد. این امر عدم تقارنی را که پیشتر بر روابط انها حکمفرما بود، باز می گرداند و روسیه را بار دیگر در موقعیت برتر قرار می دهد
علاوه بر این روسیه در تلاش برای دستیابی به آتش بس و توافق صلح مطلوب در اوکراین و بازسازی روابط خود با ایالات متحده، سعی خواهد کرد تا سایر زمینه های مناقشه با واشنگتن را مرتفع کند. برای این منظور ایران بهترین کارتی است که مسکو می تواند از آن استفاده کند. با رفتن اسد و پایان جنگ اوکراین، روسیه دلایل استراتژیک کمتری برای حفظ روابط نزدیک با تهران دارد و ایران در معادلات دیپلماتیک منطقه ای و جهانی به حاشیه رانده می شود.
روسیه علاوه بر تنش زدایی با آمریکا ،انگیزه های دیگری نیز برای فاصله گرفتن از ایران در دوران پس از اسد و جنگ اوکراین دارد. یکی از این دلایل رابطه ای است که مسکو با تل آویو دارد و خواهان حفظ و گسترش این مشارکت است
یکی دیگر از انگیزه های روسیه برای فاصله گرفتن از ایران، تغییر چشم انداز ژئوپلیتیک در خلیج فارس است. از آنجا که دولت ترامپ دست به احیای کارزار فشار حداکثری علیه ایران زده، این احتمال وجود دارد که کشورهای عرب خلیج فارس از جمله عربستان و امارات، علیه تهران با آمریکا متحد شوند. در چنین شرایطی فاصله گرفتن از ایران، به روسیه کمک می کند تا روابط خود را با کشورهای عرب حفظ کند
این تحولات می تواند چالش بزرگی برای ایران باشد. از آنجا که ترامپ کارزار فشار حداکثری را از سر گرفته است، تهران برای جلوگیری از تصویب قطعنامه ها و برای وتوی تحریم ها در سازمان ملل، نیاز فوری به حمایت دیپلماتیک روسیه دارد. علاوه بر این ایران برای بازسازی سیستم دفاع هوایی خود، به حمایت نظامی روسیه متکی است؛ حملات اسرائیل به سامانه های اس300 چهار باتری از پنج باتری این سامانه را منهدم کرده است. تهران به سیستم های راداری جدید، فناوری هشدار اولیه، سکوهای پدافند هوایی و هواپیما نیاز دارد. از سوی دیگر باتوجه به اینکه مسکو موفق شده است برخی از نیروهای خود را در سوریه نگه دارد، ایران از روسیه انتظار دارد تا به این کشور در حفظ نفوذ خود در سوریه کمک کند
نکته آخر اینکه پایان جنگ اوکراین برای ایران خالی از لطف نیست. اگر درگیری تمام شود و آمریکا تحریم های خود را علیه روسیه بردارد، مسکو دوباره به بازار جهانی انرژی دسترسی پیدا می کند. این امر فشار اقتصادی بر روسیه را کاهش می دهد و دیگر لازم نیست که مسکو نفت خود را با تخفیف های زیاد به بازارهای آسیایی به ویژه هند و چین بفروشد. پس رقابت روسیه با ایران در بازارهای آسیایی پایان می یابد و تهران می تواند سهم از دست رفته خود را در بازار پس بگیرد. ولی به طور کل همانگونه که جنگ های اوکراین و سوریه روابط روسیه و ایران را تقویت کرد، پایان آنها می تواند چالش های جدیدی برای مشارکت دو کشور ایجاد کند
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما