در روابط بین عراق و ترکیه چه می گذرد؟

از نظر اقتصادی و دیپلماتیک، عراق و ترکیه روابط خوبی دارند؛ با این وجود تنش های جدی ای نیز بین دو طرف وجود دارد که تصویر این رابطه دوجانبه را پیچیده می کند. علاوه بر مسئله آب و مباحث مرزی، حضور حزب کارگران کردستان در شمال عراق و عملیات نظامی ترکیه علیه این سازمان در خاک عراق، به اصلی ترین منشأ ایجاد تنش و اختلاف بین بغداد و انکارا بدل شده است. ماه جاری ترکیه عملیاتی را به نام پنجه عقاب 2 در منطقه گارا در عراق انجام داد. این عملیات منجر به بروز تلفات جانی از هر دو طرف عراق و ترکیه شد و تنش بین بغداد و آنکارا را تشدید کرد

چالش آب

مدیریت منابع آب یکی از عوامل اختلاف بین ترکیه و عراق است. سرچشمه دجله و فرات در خاک ترکیه قرار دارد و همین امر باعث شده است که این کشور به ابر قدرتی در عرصه آب بدل شود. رئیس جمهور پیشین ترکیه «تورگوت اوزال» یک بار با اشاره به آینده مدیریت منابع آب اظهار داشت «برخی از کشورها نفت می فروشند، ما آب می فروشیم»

برخلاف ترکیه، عراق با مشکل کمبود آب سالم روبرو است. در حال حاضر این کشور سالانه به حدود 71 میلیارد مترمکعب آب نیاز دارد و این درحالی است که تا سال 2035 بدلیل اتمام پروژه های سدسازی ایران و ترکیه، این کشور تنها 51 میلیارد مترمکعب آب در سال خواهد داشت. وقتی این مشکل را در کنار رشد 25 درصدی جمعیت قرار دهیم، به دولت حق می دهیم که مشکل آب یکی از نگرانی های اصلی اش باشد

علاوه بر تأثیر پروژه های سدسازی کشورهای همسایه در مشکل آب عراق، می بینیم که سرمایه گذاری بغداد در پروژه های زیربنایی برای کاهش کمبود آب، تحت تأثیر شیوع کرونا و پایین آمدن قیمت نفت و در نتیجه کاهش درآمدهای دولت قرار گرفته است. آنگونه که «یوسف اریم» از شبکه تی آر تی ترکیه در گفتگو با ما می گوید «خشکسالی، تغییرات اقلیمی و رشد جمعیت، تقاضا برای آب را افزایش داده و عرضه را با کمبود و محدودیت مواجه کرده است. این مسئله هر از چند گاه در روابط ترکیه و عراق تنش ایجاد می کند»

کارشناسان معتقدند که تنها راه حل طولانی مدت بحران آب عراق، در توافق نامه های تقسیم آب با ترکیه و ایران نهفته است. پیشتر عراق در پروژه سد ایلیسو، با ترکیه رو در رو شده است. اخیرا مصطفی کاظمی نخست وزیر عراق و اردوغان رئیس جمهور ترکیه با لحنی آشتی جویانه در مورد مدیریت منابع آب صحبت کردند و از این گفتند که مسئله آب «باید به زمینه ای برای توافق و همکاری تبدیل شود نه عاملی برای تفرقه و اختلاف.» با این حال آنکارا تا کنون خود را ملزم ندیده است که با عراق توافق نامه ای برای تقسیم آب تنظیم کند؛ حال آنکه عراق به شدت به چنین توافقی نیازمند است. تنها اقدامی که تا به حال ترکیه انجام داده، آن بوده که به عراق وعده کمک برای بهبود روش های آبیاری دهد.

مداخلات نظامی ترکیه علیه پ.ک.ک در عراق

فعالیت نظامی ترکیه در خاک عراق به دهه دو هزار بر می گردد و همیشه موضوعی حساس بین دو کشور بوده است. سالهاست که موضع آنکارا این است که اگر عراقی ها جلوی این گروه شبه نظامی را نگیرند، ترکیه برای خود این حق را قائل است که علیه این گروه در خاک عراق عملیات ضدتروریستی انجام دهد. از زمان حمله آمریکا و انگلیس به عراق و اشغال این کشور در سال 2003 امکان مانور پ.ک.ک در شمال عراق راحت تر شده و همین امر به اسباب نگرانی ترکیه در هجده سال اخیر بدل گشته است.

از دید مقامات عراق عملیات نظامی ترکیه که برخلاف میل بغداد صورت می گیرد، ناتوانی دولت مرکزی را در کنترل زمین های نزدیک به مرز ترکیه برجسته می نماید و سؤالات اساسی در مورد حاکمیت و اقتدار دولت ایجاد می کند. با این وجود عراقی ها تصمیم گرفته اند که در مقابل حضور نظامی ترکیه در بخش هایی از خاک کشورشان مخالفت زیادی نشان ندهند، بدین منظور که روابط خوب آنکارا و بغداد در سایر حوزه ها همچون تجارت، انرژی و بازسازی کشور تضعیف نگردد

مقامات بغداد همچنین به همتایان ترک خود قول داده اند که مانع از تبدیل شدن عراق به محلی امن برای گروههای معارض ترکیه شوند. کاظمی در اولین دیدار خود از ترکیه در دسامبر 2020 در کنفرانس مشترک خود با اردوغان گفت «موضع عراق واضح است: با هیچ سازمانی که امنیت ملی ترکیه را از خاک ما تهدید کند، مدارا نخواهیم کرد»

همانطور که تحلیلگران اشاره می کنند پ.ک.ک در عراق چندان محبوبیتی ندارد. یکی از دلایل اصلی اقدامات نظامی ترکیه این است که این سازمان می کوشد در ترکیه و سوریه و عراق عضوگیری کند. به گفته آقای اریم «من معتقدم که عراق به پ.ک.ک به چشم تهدیدی علیه امنیت ملی اش می نگرد. حضور و فعالیت یک گروه مسلح در داخل کشور که دولتی نیست و اقدام به تحریک و تهدید همسایه ای قدرتمند می کند، مشکلات بسیاری برای بغداد ایجاد می نماید؛ ضمن اینکه شکاف فزاینده بین پ.ک.ک و اربیل نیز تهدیدی علیه ثبات شمال کشور است»

آنگونه که «اسرا پاکین آلبایرا اغلو» استاد دانشگاه باغچه شهیر می گوید «بغداد مجبور شد چشم خود را به روی فعالیت های پ.ک.ک و حشدشعبی ببندد چرا که این دو گروه در جنگ با داعش بهتر از ارتش عراق عمل می کردند» هم پ.ک.ک و هم حشدشعبی در برابر فشارها برای ترک مواضعشان در مناطق مورد مناقشه عراق همچون سنجار، مقاومت کردند و این امر تنش ها را بین این دو گروه با اربیل بالا برد

مسائل حساسی که حول پ.ک.ک و حضور نظامی ترکیه در شمال عراق وجود دارد، مشکلی در روابط آنکارا و بغداد باقی خواهد ماند. آنگونه که آقای «خادم» عضو شورای آتلانتیک می گوید «وجود این مشکلات بین عراقی ها و ترک ها وضعیت پیچیده ای را ایجاد کرده است؛ محتاج به رسیدگی و حل مشکل با توجه به مقررات حقوق بین الملل هستیم. دولت عراق نیز باید نقش فعال تری برای حل موضوع ایفا کند، اما متأسفانه تاکنون هیچ اقدامی انجام نگرفته است»

معادلات منطقه ای

بعضی از دولتهای جهان عرب از ترکیه می ترسند و معتقدند که باید جلوی توسعه طلبی آنکارا گرفته شود. امارات، مصر، دولت شرق لیبی، سوریه و عربستان کشورهایی هستند که به چشم تهدید به ترکیه می نگرند و امید دارند اتحادی بین دولت ها و جوامع عرب علیه آنکارا ایجاد شود. روند مقابله ایِ کشورهای عربی، از اکتبر 2019 و با واکنش ابوظبی به عملیات بهار صلح ترکیه آغاز شد و رهبری امارات در مخالفت با اقدامات نظامی ترکیه در شمال سوریه موضع تندی گرفت  

در چنین شرایطی سیاست مداران عراقی با این سؤال روبرو شدند که آیا باید برای مقابله با فعالیت های نظامی ترکیه در شمال عراق، حمایت دولت های عربی همچون امارات را جلب کنند و از آنان کمک بخواهند؟ خادم به بغداد توصیه می کند که از در پیش گرفتن این راه بپرهیزد «این مناقشه ارتباطی به امارات ندارد و اگر امارات مداخله ای داشته باشد، نه از روی علاقه به ما که از روی نفرتی است که نسبت به ترکیه دارد. با ورود امارات، خاک عراق به محلی برای نزاع ایدئولوژیکی و سیاسی امارات و ترکیه بدل می شود و این چیزی است که ما نمی خواهیم»

خادم اضافه می کند «مشکلاتی که بغداد و آنکارا در خصوص پ.ک.ک دارند، نزاعی دوجانبه است که بهتر است بین دو کشور حل شود و اگر قرار است نهاد دیگری وارد این مناقشه شود، باید سازمان بین المللیِ بی طرف، مورد احترام و معتبری مانند سازمان ملل باشد. اما ورود کشور سومی همچون امارات پیامدهای نامطلوبی برای عراق و ترکیه خواهد داشت»

چند دهه گذشته، عراقی ها رنج جنگ، تحریم، اشغال و تروریسم را متحمل شدند و امروزه مشتاق آینده ای سرشار از صلح و آرامش هستند. از منظر بغداد دستیابی به این هدف نیازمند ایجاد روابط خوب با همسایگان کشور از جمله ترکیه است

گرچه مقامات در بغداد بدلیل فعالیت های نظامی ترکیه که ضعف آنها در دفاع از تمامیت ارضی را برجسته کرده، خشمگین هستند اما به اقدامات خود برای جلوگیری از برخورد بین دو کشور و حفظ روابط فیمابین ادامه می دهند.

*منبع: اینساید عربیه

*مترجم: فاطمه رادمهر