وقتی جو بایدن رئیس جمهور آمریکا اوایل امسال تصمیم خود را برای خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان تا 11 سپتامبر 2021 اعلام کرد، ناظران بین المللی هشدار دادند که این تصمیم می تواند پیامدهای جدی منطقه ای داشته باشد
رویدادهای اخیر نشان می دهد که ترس ناظران بی مورد نبوده است. افغانستان در آستانه فروپاشی است و سرویس های اطلاعاتی اروپایی پیش بینی می کنند که تأثیر تحولات افغانستان تا پایان سال 2021 دامن اروپا را نیز خواهد گرفت
طالبان در حال پیشروی است و به تدریج کنترل ولایت های مختلف را در دست می گیرد. ستیزه جویان این گروه به چندین منطقه در شمال کشور حمله کردند و هزاران سرباز افغان و شبه نظامیان هوادار دولت، با عبور از مرز، از ولایت بدخشان به تاجیکستان پناه بردند.
به این ترتیب شمال افغانستان که روزگاری سنگر مخالفان طالبان بود، حالا به دست این گروه افتاده و طالبان از آن مناطق، حملات خود را علیه سایر شهرهای بزرگ از جمله کابل برنامه ریزی می کند
با افتادن مرزهای شمال افغانستان به دست طالبان، حالا این نگرانی وجود دارد که درگیری ها به آسیای میانه کشیده شود. امامعلی رحمانوف در واکنش به خروج نیروهای آمریکایی، دستور اعزام 20000 نیروی ذخیره به مرز را داد؛ همچنین این کشور در حال ساخت اردوگاههایی است تا در صورت مواجهه با سیل پناهجو، آنان را در اردوگاهها مستقر کند
تاجیکستان فقیرترین کشور آسیای میانه است و بروز هر اتفاقی می تواند عواقب جدی برای این کشور داشته باشد. در حال حاضر مقامات تاجیکستان گذرگاه مرزی -که اکنون به دست طالبان افتاده است- از جمله پل بندرشیرخان را ترک کرده اند
سرعت خروج نیروهای آمریکایی و پیشروی طالبان –که حتی دولت کابل را شگفت زده کرد- سبب تغییرات ژئوپلیتیک می شود و این امر ناظران بین المللی و دولت های منطقه را نگران کرده است.
سازمان های حقوق بشری هشدار می دهند که اگر جنگ شدت گیرد، ممکن است بحران پناهجوییِ بزرگ دیگری رخ دهد؛ این درحالی است که بر اساس گزارش سازمان ملل از ژانویه بیش از 270,000 غیرنظامی آواره شده اند
اوضاع امنیتی از جمله در کابل به شدت شکننده است؛ از پاییز گذشته چندین حمله تروریستی رخ داده که جان غیرنظامیان و برخی از شخصیت های شناخته شده و مردمی را گرفته است.
علاوه بر حملات طالبا،ن شاهد تحرکاتی از سوی شاخه منطقه ای داعش هستیم که کنترل بخش هایی از جلال آباد در شرق کابل را در دست دارد
با توجه به اهمیتی که افغانستان از نظر تجاری و تأثیرات ژئوپلیتیک دارد، ممکن است رویدادهای این کشور به زودی ابعاد جهانی به خود بگیرد. اوایل جولای سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه نگرانی خود را بابت تغییر وضعیت جبهه شمالی افغانستان ابراز داشت.
کرملین نگران است که سرایت احتمالی درگیری ها به تاجیکستان و سایر کشورهای همسایه در آسیای میانه، بر امنیت فدراسیون روسیه تأثیر بگذارد؛ به خصوص که یکی از بزرگترین پایگاههای نظامی روسیه در خارج از کشور در تاجیکستان است. لاوروف تقصیر اوضاع کنونی را بر گردن دولت کابل و خروج عجولانه ناتو می اندازد.
ایران نیز با نگرانی تحولات آنسوی مرزهای شرقی خود را دنبال می کند. گرچه تهران از گفتگوهای بین آمریکا و طالبان در قطر کنار گذاشته شد اما ایرانیان تاریخچه مشترک زیادی با افغانستان دارند
فرهنگ و زبان مشترک، دو ملت را به یکدیگر پیوند داده است؛ هرات بزرگترین شهر در غرب افغانستان، زمانی جزئی از ایران بود و جایگاه قابل توجهی در فرهنگ پارسی داشت. در طول جنگ 1979-1989 افغانستان، ایرانیان توجه چندانی به ایجاد محور مقاومت علیه شوروی نشان ندادند زیرا درگیر جنگ خود با عراق بودند.
اندک تلاشی هم که در ایجاد گروهی شبه نظامی بین شیعیان کردند، در برابر گروههای مجاهد اهل سنت که توسط پاکستان، عربستان و آمریکا حمایت می شدند اهمیت و تأثیری نداشت (این شبه نظامیان بعد از خروج ارتش شوروی، در حزب وحدت اسلامی افغانستان ادغام شدند)
نقش آفرینیِ محدود ایران، اجازه تأثیرگذاری در وقایع آن زمان را که سال 1996 و با روی کار آمدن طالبان شدت گرفته بود، نمی داد
بخشی از منافع ایران در افغانستان به تلاش برای تقویت جمعیت فارسی زبان کشور و حمایت از شیعیان که یک پنجم از افغان ها را تشکیل می دهند و در سالهای اخیر هدف حملات بسیاری واقع شدند، مربوط است
ناظران خارجی معتقدند دین نقش عمده ای در سیاست های ایران ایفا می کند، اما موضوع فقط به اختلافات مذهبی بین ایران و جنبش های تندروی سنی همچون طالبان مربوط نمی شود؛ بلکه بیش از هر چیز ایران بدنبال ثبات در افغانستان است تا جلوی هرج و مرج در مرزهای شرقی خود را بگیرد. اشغال شوروی در دهه هشتاد و بدنبال آن بی ثباتی در افغانستان، بیش از سه میلیون افغان را روانه ایران کرد و سبب بروز تنش هایی در داخل ایران شد.
علاوه بر این تهران می ترسد که سعودی، روسیه و ترکیه از بی ثباتی در افغانستان استفاده کرده و حضور خود را در مرزهای شرقی ایران افزایش دهند
گرچه واشنگتن و تهران در بسیاری از موضوعات باهم اختلاف دارند، اما منافع دو کشور در افغانستان جدا از هم نیست. ایران نمی خواهد همسایه شرقی اش به صحنه درگیری بین ایران و آمریکا بدل شود
جالب است که ایران برخلاف رفتاری که از طریق نیروهای نیابتی خود در عراق و سوریه نسبت به ایالات متحده دارد، در افغانستان به پایگاهها و نیروهای آمریکایی حمله نمی کند زیرا در صورت حمله، مرزهای شرقی برای سالها شاهد آشفتگی و بی ثباتی خواهند بود
سیاستمداران ایران می خواهند که نیروهای آمریکایی افغانستان را ترک کنند زیرا معتقدند که در شرایط کنونی، می توان اوضاع افغانستان را از طریق دیپلماتیک مدیریت کرد. هرچه ایران خواهان ثبات بیشتر در افغانستان باشد، روابط خود را با دشمن سابقش طالبان بیشتر بهبود می بخشد
ایران همچون آمریکا، طالبان را تنها راه ایجاد سپر امنیتی در همسایگی خود می بیند
روابط ایران با طالبان، پیشتر هم موضوع بحث در غرب بوده است. گرچه تاکنون شواهد روشنی مبنی بر همکاری و مشارکت بین این دو یافت نشده، اما طبق برخی ادعاها، بین رهبری طالبان و تهران تماس سیاسی وجود داشته است
در دسامبر 2018 علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی تأیید کرد که ایران با هماهنگی دولتِ کابل مذاکراتی را با طالبان با موضوع ناامنی و وضعیت پرمخاطره افغانستان آغاز کرده است
اوایل امسال یک هیأت افغان به رهبری ملا عبدالغنی برادر وارد تهران شد و در چارچوب بخشی از برنامه «مشورت برای ارتقای صلح در افغانستان» با مقامات ارشد ایران ملاقات کرد
بسیاری از جناح های طالبان، به ایران و جوامعی که این کشور پشتیبان آنها است، بی اعتماد هستند اما بخشی از رهبری طالبان می خواهند با تهران روابط بهتری برقرار کنند
حملات طالبان در ماه می تا ژوئن امسال نشان می دهد که این گروه در حال ارزیابی روابط خود با ایران است. برای مثال مرزهای آن کشور با ترکمنستان و تاجیکستان مستقیما هدف حمله طالبان قرار گرفته و تحت کنترل این گروه است، درحالیکه اوضاع در هرات و غرب افغانستان به مراتب آرام تر می باشد و این امر شاید بدلیل تأثیر تهران بر گروههای محلی طالبان است
ایران برای تقویت موقعیت خود، در سطح منطقه نیز در حال فعالیت است. تهران اختلافات شدیدی با پاکستان دارد و آن کشور را متهم به تحریک احساسات ضد ایرانی در منطقه بلوچستان -که بین ایران و پاکستان و افغانستان تقسیم شده است- می کند. گزارش هایی که از فعالیت های ترکیه می رسد هم اسباب نگرانی بیشتر ایران را فراهم می سازد.
ترکیه در حال افزایش حضور خود در آسیای میانه و قفقاز است و حالا افغانستان را به عنوان راهی برای توسعه نفوذ و بهبود تصویر خود در ناتو -که پس از توافق با روسیه بر سر سیستم موشکی اس 400 آسیب دید- می بیند
آنکارا پیشنهاد داده است که دفاع از فرودگاه بین المللی کابل را بر عهده بگیرد اما منافع ترک ها فراتر از پایتخت افغانستان است. آنان در پی کنترل خطوط تجاری و نظامی منطقه هستند که این امر در صورت تحقق به ضرر ایران است. ترکیه همچنین پیشنهاد داده است که با پاکستان بر سر پیشبرد مذاکرات دولت افغانستان و طالبان همکاری کند و اگر این کار انجام شود، تهران تلاش های خود را بر باد رفته می بیند
با مشاهده تحرکات ترکیه، ماه آوریل امسال، ژنرال محمد باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، با وزیر دفاع تاجیکستان ملاقات کرد و توافقنامه ایجاد کمیته دفاع مشترک نظامی را با آن کشور امضا نمود.
به نظر می رسد که این توافق، حرکتی کاملا برنامه ریزی شده از سوی ایران باشد؛ چراکه تاجیکستان تنها کشور غیر ترک آسیای میانه است و در افغانستان نفوذ دارد (بخشی از نخبگان افغان را تاجیک ها تشکیل می دهند)
تاجیکستان هم نگرانی های جدی در مورد مرزهای طولانی خود با افغانستان دارد و با توجه به فرهنگ مشترک بین دو کشور، از روابط نزدیک خود با ایران -علیرغم تنش هایی که بین آن دو در گذشته وجود داشته- استقبال می کند. دوشنبه همچنین نگران مداخله ترکیه در منطقه آسیای میانه و روابط آنکارا و قرقیزستان است؛ زیرا با قرقیزستان اختلاف ارضی دارد
اوضاع در افغانستان در حال تغییر است و برای دولت های منطقه روشن شده است که نیازمند رویکرد جدیدی برای تثبیت موقعیت خود هستند. حملات طالبان در کنار خروج آمریکا از منطقه، تحرکات جدیدی ایجاد کرده است
اگر نظامیان اسلام آباد به ترکیه ملحق گردند، تقابل منافع پاکستان و ایران می تواند گسترده تر شود. روسیه نیز با رشد اختلافاتش در سوریه و قفقاز و آسیای میانه با ایران، اقدامات تهران را زیر نظر دارد
چین را هم نباید فراموش کرد؛ منافع این کشور در پاکستان مورد حمله قرار گرفته و طالبان به پکن بی اعتماد است. چینی ها از بی ثباتی و هرج و مرجی که حضور طالبان می تواند ایجاد کند می ترسند.
این احتمال زیاد است که ایران و چین بر سر افغانستان با هم درحال گفتگو و تبادل نظر هستند و اگر اینگونه باشد، خبر خوبی برای ترکیه و روسیه نیست
همچنین این احتمال وجود دارد که افغانستان به طور کامل تحت کنترل طالبان قرار گیرد و مناطق مرزی کشور، توسط کشورهای مختلف به مناطق حائل بدل شود. غرب افغانستان با حضور ایران، کابل با حضور نیروهای بین المللی و ترکیه، شمال با محافظت مشترک تاجیکستان با روسیه، و شرق از طریق پاکستان. فقط زمان است که مشخص می کند آینده چه پیش رو دارد
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما