ایران و پناهجویان افغان

تصویر افغانی های ناامیدی که می کوشند از کشور خارج شوند را –علاوه بر اینکه نشان دهنده تراژدی بزرگ انسانی است- می توان نماد جنگ علیه ترور دانست. اما بسیاری از افغان ها پیشتر نیز طعم تلخ مهاجرت از وطن را چشیده اند. آنها می دانند وقتی ارتش های خارجی کشور را ترک می کنند، چه مصیبت هایی ممکن است رخ دهد. اما تفاوتی که این بار با دفعات گذشته داشت، مهلت کمی بود که مردم برای فرار از میهن خود داشتند. طالبان تنها ظرف چند هفته کل افغانستان را تصرف کرد درحالیکه همه انتظار داشتند این امر در بدترین حالت شش ماه طول بکشد

سال 1979 غرب بدنبال فروپاشی رژیم کمونیستیِ مورد حمایت شوروی در افغانستان بود. این کشور مدتها شاهد نزاع بین احزاب کمونیست بود؛ امری که باعث مهاجرت گروهی از مردم شد. پس از آن نیز بروز جنگ داخلی و تصرف طالبان، بر موج مهاجرت ها افزود. تصرف افغانستان توسط آمریکا باعث شد که میلیون ها افغان از سراسر جهان به خانه بازگردند اما با خروج ایالات متحده، بار دیگر افغان ها مجبور شده اند وطن خود را ترک کنند

طبق برآورد کمیساریای عالی پناهندگانِ سازمان ملل تا پایان سال 2020 حدود 2.8 میلیون مهاجر افغان در سراسر جهان وجود داشتند که بیشتر آنها در ایران و پاکستان سکونت دارند. آلمان با 149000 مهاجر و پناهجوی افغان، با فاصله زیادی از دو کشور قبلی در جایگاه سوم قرار دارد. کمیساریای عالی پناهندگان ضمن درخواست از همسایگان افغانستان برای باز نگه داشتن مرزهای خود گفت احتمال می دهد تا پایان امسال حداکثر نیم میلیون افغان کشور خود را ترک کنند

افغانستان و ایران

بدلیل اشتراکات فرهنگی و سهولت نسبی عبور از مرزِ 900 کیلومتری با ایران، این کشور همواره برای افغان ها در اولویت بوده است. با این حال به دلیل رکود اقتصادی و هم اکنون شیوع کرونا، بسیاری از مهاجران افغان که امکانات لازم را داشتند در سالهای اخیر ایران را به مقصد اروپا ترک کرده اند اما با توجه به بحران فعلی افغانستان، اوضاع می تواند بار دیگر تغییر کند

یکی از اصلی ترین گذرگاههای مرزی بین دو کشور اسلام قلعه است که 8 ژوئیه بدست طالبان افتاد. پس از این حادثه سربازان و مرزبانان افغان به ایران گریختند و ایران بیشترِ آنها را به کابل بازگرداند. وضعیت گذرگاه جنوبی زرنج آشفته تر بود؛ هنگامی که این شهر در 6 اوت بدست طالبان افتاد، دهها هزار نفر به سوی کابل یا مرز ایران فرار کردند. جمعیت بلوچ افغان در زرنج با بلوچ های ایرانیِ ان سوی مرز ارتباطات قوی و گسترده ای دارند

خبرگزاری ایسنا به نقل از یک روزنامه نگار ساکن زابل نوشت که در شبانه روز نخست پس از تسخیر نیمروز بدست طالبان، حدود 2000 نفر از طریق زرنج به استان سیستان و بلوچستان رفتند. وقتی طالبان کنترل مرز را در دست گرفت، تعداد افغان هایی که توانستند وارد ایران شوند به 200 نفر کاهش یافت اما بسیاری از کسانی که وارد ایران شده بودند بازداشت و به افغانستان بازگردانده شدند

اکنون گزارش شده است که ایران دارد یک اردوگاه مرزی برای مهاجران افغان می سازد. حسین قاسمی مدیر کل دفتر امور مرزی وزارت کشور روز 15 اوت به ایسنا گفت که ایران تأسیسات لازم برای پناهندگان را در امتداد استان های مرزی خود (خراسان رضوی، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان) برای اسکان موقت افغان های فراری از طالبان ایجاد کرده است. با این حال 18 اوت مقامات ایران وجود اردوگاه یا داشتن برنامه برای ساخت آن را رد کردند؛ شاید نگرانی مقامات، نفوذ شورشیان به عنوان پناهنده به ایران است

کارگران فصلی افغان در بلاتکلیفی

این کارگران فصلی از افغانستان استخدام شده اند تا در کارهایی که ایرانیان از انجام آن امتناع می ورزند فعالیت کنند. برای بسیاری از کارفرمایان ایرانی از جمله تولید کنندگان پسته، استفاده از این کارگران در مناطقی که به تکنولوژی پیشرفته و تجهیزات مناسب دسترسی ندارند به صرفه تر است. کارگران فصلی افغان حقوق کمتری نسبت به کارگران ایرانی می گیرند، بیمه نیستند و قرارداد کاری ندارند، هروقت هم کارفرما بخواهد می تواند آنان را اخراج کند

تقاضا برای کارگران فصلی بدلایل متعدد از جمله شیوع کرونا، اقتصاد راکد و رو به زوال ایران، تورم و کاهش ارزش ریال کاهش یافته است. بسیاری از افغان ها ایران را ترک کرده بودند زیرا دیگر دستمزدشان –برای فرستادن نزد خانواده هایشان در افغانستان- کافی نبود. تعداد مهاجران غیرقانونی که طی چهار ماه از فوریه تا مه سال جاری ایران را ترک کردند 94000 نفر بود اما با پیشروی طالبان این عده شروع به بازگشت کردند.

استفاده از پناهندگان به عنوان اهرم فشار

در ایران حدود 780,000 پناهنده ثبت شده افغان و 2.3 میلیون پناهنده بدون سند زندگی می کنند که 55% آنها در تهران، اصفهان و خراسان رضوی ساکن هستند. پناهجویان افغان همگی از تبعض رنج می برند اما پناهجویان غیرمجاز به شکل مضاعفی با تبعیض روبرو هستند

صدور کارت هویت پناهندگی (کارت آمایش) پاره ای از حقوق اولیه پناهندگان همچون دسترسی به بیمه درمانی و آموزش را بهبود بخشید اما محدودیت هایی که این عده برای سفر داخلی با آن روبرو هستند همچنان پابرجا است؛ مگر اینکه بتوانند مجوز بگیرند. افغان هایی که پناهندگی شان ثبت نشده و غیرمجاز در ایران هستند با تبعیض شدید و سوء استفاده دست و پنجه نرم می کنند

پناهندگان افغان به اهرم سیاسی در دست مقامات ایران بدل شده اند؛ به خصوص در سالهای اخیر تهدید به اخراج پناهندگان به عنوان اهرمی در مقابله با دولت سابق افغانستان یا آمریکا مورد استفاده قرار گرفته است. عباس عراقچی معاون وزیر خارجه وقت ایران سال 2019 اظهار داشت: در صورت صفر شدن صادرات نفت ایران -پس از اعلام آمریکا مبنی بر پایان کلیه معافیت های واردات نفت ایران- ممکن است از برادران و خواهران افغان خود بخواهیم ایران را ترک کنند؛ عراقچی بعدا این تهدید را سوء تفاهم خواند

سال 2016 نماینده مجلس ایران مهاجران افغان را مسئول کمبود آب دانست: «ما نزدیک به چهار میلیون افغانی در ایران داریم. اگر هر نفر روزانه 100 لیتر آب مصرف کند؛ یعنی افغان های مقیم ایران 400 میلیون لیتر آب مصرف می کنند»

استفاده ایران از پناهندگان به عنوان اهرم فشار، قطعا با حکومت طالبان پایان می یابد. طالبان نگرانی چندانی از بازگشت احتمالی افغان ها به کشورشان ندارد؛ آمریکا و سایر کشورها نیز نگران این مسئله نیستند. تهران از اینکه شورشیان داعش به عنوان پناهنده به ایران نفوذ کنند واقعا می ترسد. این نگرانی آنقدر در داخل دولت و سپاه جدی است که ممکن است عامل محرک تلاش ایران برای صلح و آشتی با طالبان از سال 2016 باشد. مقامات ایران حس می کنند مرزهای شرقی کشور آسیب پذیر است و فقط طالبان هستند که می تواند با دولت اسلامی خراسان مبارزه کنند

گزینه های دیگر

ترکیه که مسیر اصلی ترانزیت پناهجویانی است که به اروپا می روند، برای جلوگیری از سیل ورود پناهجویان افغان، در خط مرزی خود با ایران دیواری بتنی به طول 241 کیلومتر و سه متر ارتفاع ساخته است

ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در واکنش به تلاش های آمریکا برای رسیدن به توافقاتی با سایر کشورها جهت اسکان موقت مهاجران افغان، ایده انتقال پناهجویان از افغانستان به کشورهای همسایه آسیای میانه را تا زمانی که ویزای انها برای آمریکا و اروپا صادر شود، رد کرده است. پوتین در بیان چرایی این تصمیم گفت: «نمی خواهیم شبه نظامیان، تحت پوشش پناهندگان وارد این منطقه شوند» با این تصمیم تنها گزینه ای که پیش روی پناهجویان شمال افغانستان باقی می ماند، ورود به ترکیه از طریق ایران است

موضوع پناهندگان افغان در آمریکا

صحنه های تراژیکی که از فرودگاه کابل انتشار یافت و هرج و مرج حاکم بر آنجا، بر موقعیت بایدن تأثیر بدی گذاشت و وی را هدف انتقاد ترامپ قرار داد؛ حال آنکه ترامپ خود قرارداد خروج نیروهای آمریکایی را با طالبان بسته بود. گروهی از محافظه کاران خواهان استعفای بایدن شدند و حتی اعضای حزب دموکرات بدلیل ترسی که از احتمال تأثیر بحران پناهجویان بر انتخابات میان دوره ای 2022 دارند صدای انتقاد خود را از رئیس جمهور بلند کردند

مشکلات سیاسی بایدن با بمب گذاری انتحاری 26 اوت در فرودگاه کابل تشدید شد. در این انفجار تعداد زیادی از غیرنظامیان افغان و 13 سرباز آمریکایی کشته شدند. ارتش آمریکا کمتر از 48 ساعت بعد، حمله ای پهپادی انجام داد و ادعا کرد عامل انفجار را که یکی از اعضای دولت اسلامی خراسان بوده کشته است. دومین حمله پهپادهای آمریکا در افغانستان 29 اوت انجام شد؛ ارتش ایالات متحده در ابتدا گفت که در این حمله بمب گذاران کابل را کشته اما بعدا پنتاگون اذعان کرد این حمله یک اشتباه غم انگیز بود که در آن ده غیرنظامی از جمله هفت کودک جان خود را از دست دادند

دولت آمریکا برای انتقال افغان هایی که به نیروهای آمریکایی کمک می کردند 500 میلیون دلار اختصاص داد؛ اما این اقدام با واکنش منفی راست گرایان روبرو شد. تاکر کارلسون مجری شبکه فاکس نیوز در این خصوص گفت: «ما اول حمله می کنیم و بعد هدف حمله قرار می گیریم»

گام بعدی چیست؟

واقعیت تلخ این است که پناهجویان افغان دوستان زیادی در سراسر جهان ندارند؛ کشورهای اروپایی و همسایگان افغانستان مایل به پذیرش آنها نیستند. افغان ها قربانی رقابت آمریکا با بازیگران منطقه از جمله روسیه، چین و ایران شده اند. این رقابت باعث شده است که دولت ایالات متحده نتواند برای افغانستان راه حلی پایدار پیدا کند

افغان ها از دشمنی بین ایران و آمریکا آسیب بسیاری دیده اند. در جریان کنفرانس بن در سال 2001 که اولین دولت افغانستان پس از طالبان بر سر کار آمده بود، ایران و آمریکا با هم همکاری کرده و به ثبات افغانستان کمک بسیاری نمودند اما سخنرانی جورج دبلیو بوش رئیس جمهور وقت آمریکا در سال 2002 که در آن ایران و عراق و کره شمالی را محور شرارت نامید، مسیر همکاری دو کشور را تغییر داد. شاید به همین دلیل بود که ایران با شورشیان تماس برقرار کرده و با تجهیز آنها به مواد انفجاری، سعی کرد هزینه ابقای ارتش آمریکا در افغانستان را برای آن کشور بالا برد.

دولت بایدن اکنون دو انتخاب پیش رو دارد: می تواند متعهد به یافتن راه حلی با کمک همسایگان افغانستان به ویژه ایران، برای غلبه بر بحران افغانستان شود. این امر آمریکا را مجبور می کند که اختلافات خود را با ایران، روسیه، چین و سایر دولت های منطقه کنار بگذارد و در مورد مسائل دیگر نیز با این کشورها به سازش برسد. راه دوم این است که در توافق خود با این کشورها، موضع سخت تری بگیرد تا حملاتی که سیاستمداران و احزاب داخل آمریکا به دولت بابت خروجش از افغانستان می کنند را، کاهش دهد. در صورتی که این راه را انتخاب کند بیشترین ضرر به افغان ها خواهد رسید.

*منبع: مؤسسه خاورمیانه

مترجم: فاطمه رادمهر