آیا ایران باید به سیاست نگاه به شرق ادامه دهد؟

سفر شی جین پینگ رئیس جمهور چین به عربستان و انتشار بیانیه های ضد ایرانی، به بحث هایی در ایران حول کارآمدی سیاست خارجی «نگاه به شرق» دامن زد

در بیانیه ضد ایرانی چین و عربستان، از ایران خواسته شده تا با آژانس بین المللی انرژی اتمی همکاری کند و اصول حسن همجواری و عدم مداخله در امور داخلی سایر کشورها را رعایت نماید. چین در بیانیه اعلام کرد  که از امنیت و ثبات عربستان حمایت می کند و با هرگونه مداخله در امور داخلی سعودی و حمله به غیرنظامیان و تأسیسات غیرنظامی در خاک عربستان مخالف است

البته این موضع جدیدی از سوی چینی ها نبود اما اولین بار بود که پکن این موضع را علنی اعلام می کرد. همچنین در بیانیه دیگری که چین و اعضای شورای همکاری خلیج فارس منتشر کردند چین از موضع امارات متحده در مورد جزایر سه گانه مورد مناقشه حمایت کرد

چین در مورد برنامه هسته ای، سیاست منطقه ای، برنامه موشکی و پهپادی و اختلافات ارضی با امارات، با مواضع کشورهای منطقه همسو است ولی در بیان مواضع خود معمولا محافظه کار است. حالا به نظر می رسد که با گسترش همکاری های چین با کشورهای شورای همکاری، منافع این کشور ایجاب کرده است که رویکرد خود را در قبال مسائل خلیج فارس از جمله اختلافات ارضی و مسائل امنیتی-نظامی به ضرر ایران تغییر دهد

به عنوان مثال عربستان 18% نفت خود را به چین می فروشد و چین با پیوستن به برنامه چشم انداز 2030 عربستان از طریق طرح کمربند و جاده، رابطه عمیقی با سعودی برقرار کرده است. تجارت دو کشور در سال 2021 به 80 میلیارد دلار رسید (در مقام مقایسه تجارت ایران و چین 14.8 میلیارد دلار است) و شرکت های چینی از سال 2005 تاکنون بیش از 36 میلیارد دلار از قراردادهایی که با عربستان بسته شده، بدست آورده اند. چین شریک تجاری شماره یک عربستان است، فناوری های مورد نیاز این کشور را در اختیارش قرار می دهد، مدت هاست که مشتری انرژی سعودی است و با در اختیار داشتن یک کرسی دائم در شورای امنیت، شریکی استراتژیک برای عربستان محسوب می شود. 

اظهارات شی در عربستان واکنش مردم و مقامات ایران را برانگیخت. پس از انتشار بیانیه چین و کشورهای شورای همکاری، بیش از 32000 توئیت و 180000 ریتوئیت در اعتراض به این بیانیه توسط 22000 کاربر منتشر شد. گرچه واکنش محافظه کاران نسبتا ملایم بود اما اصلاح طلبان مواضع صریح تری علیه پکن اتخاذ کردند

اولین واکنش رسمی از سوی محمد جمشیدی معاون سیاسی دفتر رئیس جمهور در توئیتر ابراز شد: «برای یادآوری به همکاران در پکن؛ درحالیکه عربستان و آمریکا از داعش و القاعده در سوریه حمایت می کردند و با وحشی گری به یمن حمله می کردند، ایران برای بازگرداندن ثبات و امنیت منطقه و جلوگیری از گسترش ناامنی به شرق و غرب، با گروههای تروریستی مبارزه کرد»

حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران در بیانیه ای بدون اشاره به چین گفت: «جزایر سه گانه بخشی جدایی ناپذیر از ایران هستند؛ در ضرورت احترام به تمامیت ارضی ایران با هیچ طرفی تعارف نداریم»

اصلاح طلبان از موضع ملایم مقامات دولتی انتقاد کردند. حمید ابوطالبی مشاور سیاسی سابق حسن روحانی در این باره نوشت: «تا جایی که من به یاد دارم در 40 سال گذشته و حتی در دوران جنگ تحمیلی، هیچ‌یک از اعضای دائم شورای امنیت با تمامیت ارضی ایران اینگونه که چینی‌ها برای منافع اقتصادی‌شان با جزائر سه‌گانه‌ معامله کردند، برخورد نداشتند.»

ابوطالبی همچنین خواست مادامی که چین رسما از ایران عذرخواهی نکرده، ایران عضویت خود را در سازمان شانگهای تعلیق کند زیرا چینی ها به وضوح بند دوم اساسنامه سازمان شانگهای را نقض کرده اند

مواضع چین در قبال ایران، باور به درستی سیاست خارجی نگاه به شرق را متزلزل کرده است؛ سیاستی که محافظه کاران با افتخار از آن به عنوان راهبردی مهم برای دور زدن تحریم های آمریکا، رونق اقتصادی ایران و جلب حمایت چین از نظام سیاسی و حاکمان ایران دفاع می کنند

سیاست نگاه به شرق را می توان از منظر رقابت داخلی در ایران اینگونه ارزیابی کرد: این سیاست سبب تداوم قدرت محافظه کاران و الیگارش های حامی آنان در برابر اصلاح طالبان است که از سیاست نگاه به غرب حمایت می کنند

این رقابت به حدی است که وقتی جواد ظریف وزیر خارجه ایران از نقش روسیه در مذاکرات هسته ای در سال 2021 انتقاد کرد، مورد سرزنش رهبر قرار گرفت. همچنین زمانی که عبداللهیان از لزوم داشتن سیاست خارجی متوازن برای ایران صحبت کرد، مورد انتقاد شدید رسانه های وابسته به سپاه واقع شد و به وی هشدار دادند که تنها رویکرد در سیاست خارجی ایران، باید نگاه به شرق باشد

اما اکنون موضع چین در برابر ایران این ادعای محافظه کاران را که چین یک شریک راهبردی قابل اعتماد برای ایران است، تعضیف کرده است. با مقایسه بیانیه چین با بیانیه هایی که پیشتر در سفر مقامات آمریکا به عربستان صادر شده، می بینیم که بیانیه پکن بسیار تندتر از بیانیه های واشنگتن است. این مقایسه استدلال محافظه کاران را مبنی بر غیرقابل اعتماد بودن غرب به چالش می کشد

اظهارات شی در عربستان نشان می دهد که سیاست نگاه به شرق و عضویت ایران در سازمان هایی همچون شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، در نبود رابطه متوازن با غرب، اثر مطلوب را ندارد. دولت رئیسی تا آنجا بر سیاست نگاه به شرق اصرار دارد که در سند تحول دولت، هیچ اشاره ای به رابطه با ایالات متحده یا آمریکای شمالی نمی کند.

تصمیم گیران سیاست خارجی ایران متوجه نیستند که رابطه ایران و چین تحت تأثیر رابطه اقتصادی چین و آمریکا است و به همین دلیل است که نزدیکی تهران به پکن هیچ سودی نداشته است. چین ممکن است در ظاهر با تحریم های آمریکا مخالفت کند و حمایت خود را از ایران نشان دهد اما در عمل به این تحریم ها پایبند است و نفت عربستان را جایگزین نفت ایران کرده است

منبع: نشنال اینترست

مترجم: فاطمه رادمهر