افزایش نقش ایران در توسعه تجاری کشورهای آسیای مرکزی

کشورهای آسیای مرکزی علاوه بر تمایل به تجارت با غرب، مدتهاست که خواهان دسترسی به بازارهای هند، خاورمیانه و شرق آفریقا بوده اند. اما بی ثباتی در افغانستان، تحریم ها و دیگر مشکلاتی که پیش روی ایران در مسیر الحاق به کریدورهای تجاری فرامنطقه ای وجود دارد، این امر را غیرممکن کرده بود

هنگامی که روسیه تهاجم خود را به اوکراین آغاز کرد، کشورهای آسیای مرکزی برآن شدند تا نقش بالقوه ایران را به عنوان یک کشور تزانزیتی جدی تر بگیرند؛ لذا می بینیم که در دو سال اخیر نگاه این کشورها به ایران تغییر پیدا کرده است

روابط آشفته

نظام های حکومتی پنج کشور آسیای مرکزی، هنوز از اتحاد جماهیر شوروی الگوبرداری می کنند و بسیاری از مقامات ارشد این کشورها، فعالیت سیاسی خود را از زمان شوروی آغاز کرده اند. یکی از بزرگترین ترس های این مقامات، سرنگونی بر اثر شورش اسلام گرایان است و از این منظر به انقلاب اسلامی ایران -از آنجا که می تواند الگویی برای انقلابیون اسلامگرا باشد- به دیده تهدید می نگرند

اکثر کشورهای آسیای مرکزی، یک دهه بعد از استقلال، بدنبال روابط نزدیکتر با آمریکا بودند. ایالات متحده از الحاق مجدد احتمالی این کشورها توسط روسیه استعمارگر محافظت می کرد؛ بعد از یازده سپتامبر نیز آمریکا طالبان را در افغانستان سرنگون نمود و این در شرایطی بود که اکثر کشورهای آسیای مرکزی –به ویژه ازبکستان و تاجیکستان- با طالبان دشمنی داشتند و از نیروهای ضد طالب ازبک و تاجیک در شمال افغانستان حمایت می کردند. جای تعجب نیست که دولت های آسیای مرکزی در آن سالها تمایلی بدنبال کردن روابط قوی با ایران نداشتند. سال 1995 اسلام کریم اف رئیس جمهور سابق ازبکستان، تا آنجا پیش رفت که از تحریم تجاری آمریکا علیه ایران حمایت کرد؛ حتی در تاجیکستان که اکثر مردم اصالتی پارسی دارند، روابط با ایران سرد بود

گرچه ایران به ساخت یک نیروگاه برق آبی در تاجیکستان و ساخت بخش هایی از بزرگراه مهمی که مناطق شمال و جنوب این کشور را به هم متصل می کند، کمک نمود، دوخط لوله گاز برای صادرات گاز از ترکمنستان ساخت و قرارداد سواپ نفتی بین قزاقستان و ایران منعقد شد، ولی به طور کلی تعامل ایران و آسیای مرکزی به مدت سی سال تعاملی حداقلی بود

پس از فوریه 2022

تحریم هایی که سال 2022 کشورهای غربی علیه روسیه بدلیل حمله به اوکراین اعمال کردند، وضعیت آسیای مرکزی را به شدت تغییر داد. کشورهای آسیای مرکزی از زمان استقلال تا سال 2022 برای تجارت با ترکیه و اروپا ،به خط ریلی و مسیرهای جاده ای که از روسیه می گذرد، وابسته بودند. سال 2022 با تحریم های غرب علیه روسیه، تجارت این کشورها در معرض تهدید قرار گرفت و باعث شد که آنها در پی پیدا کردن جایگزین برایند

در پایان ماه می 2022 امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان، به تهران سفر کرد و ماه بعد بدری محمداف رئیس جمهور ترکمنستان و قاسم توکایف رئیس جمهور قزاقستان از تهران دیدن کردند

از آنجا که روابط ایران و تاجیکستان از اوت 2017 -که مقامات تاجیکستان ایران را به دست داشتن در ترورهای سیاسی این کشور در خلال جنگ های داخلی و پس از آن در سالهای 1992-1997 متهم کرده بودند- تار شده بود، دیدار رحمان از ایران اتفاق بسیار مهمی بود

سفر رئیس جمهور ترکمنستان نیز به ترمیم شکافی که از ژانویه 2017 بین دو کشور آغاز شده بود، کمک کرد. در آن سال ترکمنستان صادرات گاز به ایران را به دلیل مناقشه بر سر بدهی 10 ساله ایران متوقف کرد

سفر توکایف نیز همزمان بود با ورود یک قطار باری به تهران که از مبدأ شمال شرق قزاقستان به مقصد ترکیه، حرکت کرده بود. قزاقستان درحال آزمایش مسیر تجاری جدیدی بود که از ایران می گذشت و 12 روز طول می کشید تا به ترکیه برسد

مقام دیگری که به ایران سفر کرد، شوکت میرضیائوف رئیس جمهور ازبکستان در ژوئن 2023 بود. این نخستین سفر یک رئیس جمهور ازبکستان به ایران در 20 سال گذشته بود

موضوع حمل و نقل و ترانزیت بین آسیای مرکزی و ترکیه و بین چین و اتحادیه اروپا، در دستور کار اصلی همه این دیدارها قرار داشت

پس از چند ماه یک قطار باری دیگر از قزاقستان عازم ایران شد؛ همچنین کریدوری از چین به ترکیه گشوده شد که از ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و ایران می گذشت. 19 اکتبر 2022 اولین قطار باری از جنوب تاجیکستان به ایران حرکت کرد. سال 2023 مقامات کشورهای آسیای مرکزی در مورد مسیر ترانزیتی جدیدی که از چین شروع شده و از ایران می گذرد، چندین نشست برگزار کردند. همچنین نمایندگان وزارتخانه های حمل و نقل ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، ترکیه و ایران اواخر اکتبر 2023 برای بحث در مورد افزایش تجارت از طریق راه آهن و راههای زمینی، ملاقات نمودند

علاوه بر اینها پروژه راه آهن چین، قرقیزستان و ازبکستان، پس از بیش از 25 سال بحث و برنامه ریزی درحال پیشرفت است. سازمان کشورهای ترک که شامل ترکیه، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان است و انتظار می رود که ترکمنستان نیز اواخر سال جاری به آن بپیوندد، در مورد اتصال حمل و نقل ریلی از طریق ایران گفتگوهایی انجام داده اند؛ اتصال این خط اهن، انتقال کالا از چین به ترکیه را به 8 روز کاهش می دهد

توسعه کریدور تجاری شمال به جنوب

کشورهای آسیای مرکزی سه دهه است که بدنبال ایجاد مسیر تجاری به هند هستند. از سال 2022 این کشورها به شکل آزمایشی از خاک افغانستان و بنادر پاکستان برای حمل و نقل کالا به هند استفاده کردند؛ ولی بدلیل فقدان راه آهن و جاده های مناسب در افغانستان، حجم تجارت بین هند و کشورهای اسیای مرکزی رشد زیادی پیدا نکرد

12 ژوئیه 2022 کمتر از یک ماه پس از ورود قطار ترکیه-قزاقستان به تهران، قطاری که حامل مصالح ساختمانی بود، از روسیه به مرز ترکمنستان و ایران رسید؛ این قطار مسیر حرکت خود را به سمت بندرعباس در ایران ادامه داد و در آنجا، محموله پس از بارگیری در کشتی، به هند انتقال یافت

ازبکستان نیز علاقه خود را به استفاده از ایران برای دسترسی به هند نشان داده است. سپتامبر 2022 وزارت سرمایه گذاری و تجارت خارجی این کشور، میزبان نشستی با حضور نمایندگان کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان آسیا و اقیانوسیه ESCAP بود تا در مورد توسعه کریدور تجاری از ازبکستان به ترکمنستان و بندر چابهار در ایران و از آنجا به هند بحث و گفتگو کند. پیشتر در ژانویه 2023 ازبکستان از کریدور تجاری شمال به جنوب برای انتقال دانه کنجد از هند و ترانزیت آن از ایران و ترکمنستان استفاده کرده بود. ایران و ازبکستان همچنین قراردادهایی را برای ایجاد مرکز لجستیک مشترک بین دو کشور در بندرعباس و چابهار و مشارکت شرکت های تجاری ازبکستانی در ساخت پایانه ها و تأسیسات ذخیره سازی در هر دو بندر، امضا کرده اند

ایران به کشورهای آسیای مرکزی پیشنهاد استفاده از بنادر چابهار و بندرعباس را داده است. ماه می 2024 شرکت هندی پورتزگلوبال قراردادی 10 ساله برای توسعه و بهره برداری از بند چابهار امضا کرد؛ این قرارداد استفاده از بندر چابهار را برای کشورهای آسیای مرکزی که بدنبال تجارت با هند هستند، جذاب تر می کند

کوتاه سخن اینکه محدودیت های سیاسی در استفاده از راههای تجاری سنتی از طریق روسیه، دولت های آسیای مرکزی را مجبور به پیدا کردن راههای جایگزین کرده است. مسیرهایی مانند مسیر حمل و نقل بین المللی ترانس خزر یا طرح کمربند و جاده چین از قبل وجود داشت ولی کشورهای آسیای مرکزی برای استفاده از این مسیرها ملاحظاتی داشتند. اکنون کشورهای آسیای مرکزی استفاده از این کریدورها را برای خود ضروری می بینند ولی استفاده حداکثری از این مسیرها، منوط به مشارکت بیشتر ایران است

نقش آفرینی ایران ممکن است مورد استقبال کشورهای غربی قرار نگیرد ولی آمریکا و اروپا درحال قطع مسیرهای تجاری آسیای مرکزی به غرب از طریق روسیه هستند و مسیر دریای خزر نیز برای جایگزینی کریدور روسیه کافی نیست. این درحالی است که ترانزیت از طریق ایران از حمایت قوی چین، ترکیه و کشورهای عربی برخوردار است؛ بنابراین کشورهای آسیای مرکزی می توانند در صورت اعتراض کشورهای غربی، روی حمایت این کشورها حساب کنند

منبع: مؤسسه خاورمیانه

مترجم: فاطمه رادمهر