بدنبال بروز تنش و منازعه بین ایران و آذربایجان بر سر اسرائیل، ایران حضور نظامی خود را در مرز با آذربایجان تقویت کرد. اما این روند که با قدرت نمایی و نمایش توان نظامی دو کشور اغاز شد، می تواند به یک رویارویی جدی با پیامدهای وسیع در منطقه ای بدل شود که محل عبور لوله انتقال نفت و گاز به غرب است و روسیه و ترکیه در آن منافع بسیاری دارند.
1. اختلاف بر سر چیست؟
تنش ها با این ادعای ایران آغاز شد که آذربایجان به ارتش اسرائیل اجازه حضور در نزدیکی مرز ایران و آذربایجان را داده است. ایران با استناد به حضور اسرائیل، 1 اکتبر رزمایش نظامی خود را در نزدیکی مرز انجام داد. الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان هم با تکذیب حضور نیروهای اسرائیلی، با برگزاری رزمایش نظامی با همراهی ترکیه، به این اقدام ایران پاسخ داد. به طور کلی نزدیکی باکو به اسرائیل به ویژه تجارت نظامی بین این دو کشور، اسباب نگرانی تهران را فراهم ساخته است. تهران اسرائیل را مسئول حمله به تأسیسات هسته ای خود می داند. ایران و آذربایجان هر دو جمعیتی اکثرا شیعه دارند و قرن ها است که از اشتراکات و روابط قومی و زبانی قوی برخوردار هستند؛ اما پس از جنگ سال گذشته بین آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره باغ، بین دو کشور تنش هایی ایجاد شد.
2. نتیجه جنگ قره باغ چه بود؟
پس از پیروزی آذربایجان بر ارمنستان، باکو موفق شد مناطقی را که در امتداد 130 کیلومتری مرز خود با ایران بود و ارمنی ها این مناطق را از دهه 1990 به اشغال خود درآورده بودند، پس بگیرد. آذربایجان همچنین بخشی از بزرگراهی که ایران را از طریق این کشور به ارمنستان وصل می کرد، پس گرفت. این بزرگراه مسیر تجاری مهمی است که در نهایت به روسیه و دریای سیاه می رسد. با گرفتن این مسیر، جمهوری آذربایجان عوارض سنگینی بر کامیون های ایرانی که به ارمنستان کالا می بردند وضع نمود و با این کار عملا مانع از تجارت بین ایران و ارمنستان شد، دسترسی ایران را به بازارهای اروپایی به خطر انداخت و اسباب خشم مقامات ایران را فراهم ساخت. علی اف ایران را به نادیده گرفتن درخواست آذربایجان مبنی بر توقف ارسال کالا از طریق قره باغ به ارامنه متهم کرد. حالا ایران و ارمنستان درحال مذاکره برای دور زدن آذربایجان و ایجاد راهی جایگزین هستند.
3. چه چیزی در خطر است؟
درگیری بین ایران و اذربایجان می تواند پروژه های انرژی منطقه را در معرض خطر قرار دهد. از سال 1994 شرکت نفت و گاز BP و شریکانش بیش از 70 میلیارد دلار در پروژه های توسعه و حمل و نقل انرژی آذربایجان سرمایه گذاری کرده اند. این پروژه ها شامل یک خط لوله 1768 کیلومتری است که مواد استخراج شده از دریای خزر را به بندر جهان ترکیه در دریای مدیترانه منتقل می کند. آذربایجان در ساخت خط لوله گاز 3500 کیلومتری از گرجستان و ترکیه به اروپا نیز مشارکت داشت. این کشور از 31 دسامبر صادرات گاز به کشورهای اتحادیه اروپا از جمله یونان و ایتالیا را از طریق کریدور گاز جنوبیِ مورد حمایت آمریکا آغاز کرده است
4. آیا تنش ها می تواند منجر به درگیری شود؟
ناراحتی ایران از رابطه آذربایجان با اسرائیل چیز جدیدی نیست اما اجرای رزمایش های نظامی از هر دو سو می تواند نشان از این باشد که تنش بین دو طرف به شکل غیرمعمولی افزایش پیدا کرده است. رهبر ایران در سخنرانی سوم اکتبر خود به کشورهای همسایه در مورد خطر پناه دادن به ارتش های خارجی هشدار داد. وی از جمهوری آذربایجان نام نبرد اما حساب رسمی او در توئیتر این اظهارات را به زبان ترکی منتشر کرد. تصمیم اذربایجان برای انجام رزمایش نظامی مشترک با ترکیه و پاکستان در نزدیکی مرز ایران در ماه گذشته، تهران را به تکاپو انداخت. آنچه موضوع را برای ایران پیچیده تر می کند، این است که یک سوم از جمعیت 85 میلیونی ایران را آذری ها تشکیل می دهند و بسیاری از آنها خویشانی آن سوی مرز دارند. لذا مقامات ایران باید مواظب باشند که در صورت افزایش تنش بین دو کشور، از بروز ناآرامی های جدایی طلبانه جلوگیری کنند
5. چه کسان دیگری ممکن است درگیر شوند؟
ترکیه ماه ژوئن با آذربایجان پیمان دفاعی متقابل امضا کرد و متعهد شد که در صورت وقوع هر حمله ای، کمک لازم را به آذربایجان کند. لذا در صورت وقوع جنگ با ایران، ترکیه به سرعت درگیر خواهد شد. این کشور از دیرباز اصلی ترین حامی نظامی آذربایجان بود و با فرستادن سلاح و مشاور علنا در جنگ با ارمنستان از آذربایجان پشتیبانی می کرد. در حال حاضر هم 2000 سرباز از ترکیه برای نظارت بر آتش بس بین آذربایجان و ارمنستان، در کنار روسیه در منطقه قره باغ حضور دارند
6. چرا ایران نگران حضور اسرائیل است؟
ایران روابط باکو و اسرائیل را تهدیدی علیه امنیت ملی خود می داند. سالها است که اسرائیل مظنون است از خاک آذربایجان و با کمک سرویس مرزی دولتی آن کشور، از طریق ابزارهایی همچون هواپیماهای بدون سرنشین، برای جاسوسی علیه ایران استفاده می کند. ایران اسرائیل را به دست داشتن در حمله به تأسیسات هسته ای و ترور پنج دانشمند خود متهم کرده است. اسرائیل که متعهد است از دستیابی ایران به بمب هسته ای جلوگیری کند، دخالت خود را در این حملات نه تکذیب می کند نه تأیید
7. بده بستان آذربایجان و اسرائیل چیست؟
اذربایجان تأمین کننده عمده نفت برای اسرائیل است و در ازای ان پهپادهایی با تکنولوژی بالا و سلاح می گیرد که پیروزی اخیر آذربایجان بر ارمنستان معلول وجود همین سلاح ها بود. به گفته مؤسسه تحقیقات صلح بین الملل استکهلم، اسرائیل پس از روسیه دومین تأمین کننده بزرگ تسلیحات آذربایجان از سال 2011 تا 2020 بوده است. بر اساس گزارش این مؤسسه از کل صادرات اسلحه اسرائیل در سالهای 2016 تا 2020، 17% تنها به آذربایجان بوده است. آذربایجان بارها میزان رهبران اسرائیل بوده اما تاکنون رئیس جمهور آذربایجان به صورت رسمی از تل آویو دیدار نکرده است؛ زیرا این رابطه برای آذربایجانِ با اکثریت مسلمان هم یک رابطه حساس است. اسرائیل در باکو سفارت دارد اما آذربایجان هنوز نمایندگی دیپلماتیک خود را در تل آویو افتتاح نکرده است
تنش ایران و آذربایجان بر سر اسرائیل و ژئوپلیتیک منطقه
جنگ قره باغ بین آذربایجان و ارمنستان در سال 2020 پیامدهای عمیقی بر نفوذ و سیاست های ایران در قفقاز جنوبی داشت. تهران نه بر مسیر جنگ و درگیری بین دو کشور توانست تأثیر بگذارد و نه در مذاکرات اتش بس و توافق صلحِ پس از آن نقش ایفا کرد
گرچه ایران مهمترین قدرت منطقه بود که با ارمنستان و آذربایجان مرز مشترک داشت و لذا از تحولات روابط بین آن دو کشور بیشترین تأثیر را می پذیرفت، اما از سوی ترکیه و روسیه به حاشیه رفت.
تهران با آنکارا و مسکو در حمایت از فتوحات ارضی باکو همراه شد و موضع پیشین خود را که طرفداری از ارمنستان بود تغییر داد. اما اذربایجان این حسن نیت ایران را جبران نکرد. به گفته مقامات ایرانی، باکو آگاهانه تهران را از پروژه های بازسازی قره باغ کنار گذاشت و اسرائیل، کشورهای عرب و اروپایی را در اولویت قرار داد
این کشور که از حمایت نظامی ترکیه، اسرائیل و پاکستان برخوردار بود، احساس کرد که می تواند قدرت خود را به رخ ایران بکشد. لذا ماه گذشته میزبان رزمایش نظامی مشترکی با آنکارا و اسلام آباد شد و هدف از این رزمایش را تقویت بیشتر روابط بین سه کشور و تقویت تلاش های ضدتروریسم اعلام کرد
این رزمایش مشترک مغایر با مفاد کنوانسیون حقوقی دریای خزر بود که «حضور نیروهای مسلح کشورهایی که در حوزه دریای خزر نیستند» را ممنوع می کند. در حاشیه رزمایش، باکو با ایجاد اختلال در تردد کامیون های ایرانی که از جاده ای که به تازگی به تصرف آذربایجان درآمده است به ارمنستان می رفتند، ارتباط ایران و ارمنستان را به شکل ضمنی به چالش کشید. آذربایجان با ایجاد ایست بازرسی، شروع به اخذ پول از کامیون های ایرانی کرد و حتی دو کامیون دار ایرانی را بازداشت نمود
برخلاف تلاشی که آذربایجان در راستای عادی جلوه دادن این تحولات دارد، تهران معتقد است که باکو آلت دست دشمنان منطقه ای ایران از جمله اسرائیل شده است. تهران در گام نخست سپاه را موظف کرد که تجهیزات و نیروهای خود را در سراسر مرز شمال غرب کشور به صف درآورد؛ اما برنامه ایران برای ارعاب باکو ادامه داشت. چند روز بعد، مانور نظامی ایران در نزدیکی مرز آذربایجان آغاز شد و مقامات کشور اعلام کردند که هرگز حضور رژیم جعلی صهیونیستی را در نزدیکی مرز ایران و نیز تغییر در مرزهای منطقه ای و ژئوپلیتیک را تحمل نخواهند کرد.
این حرکت نادر در کنار اظهارات تند مقامات ایرانی نشان می دهد که تهران واقعا نگران احتمال تغییرات ژئوپلیتیک در نزدیکی مرزهای خود است
روزنامه کیهان ادعا کرد که بر اساس طرحی ترکی-آمریکایی، رئیس جمهور غرب گرای ارمنستان در تبانی با باکو قصد دارد استان سیونیک ارمنستان را به آذربایجان واگذار کند. این تنها دلیل ممکن برای خشم ایران از آذربایجان است
استان سیونیک که در مرز ایران و ارمنستان است آذربایجان را از جمهوری خودمختار نخجوان جدا می کند. توافقنامه صلح 2020 که میان اذربایجان و ارمنستان امضا شد، از طریق این استان کریدوری برای اتصال به نخجوان در اختیار اذربایجان قرار می داد. قبلا ارتباطات بین آذربایجان و نخجوان از طریق ایران یا ترکیه بود
ظاهرا باکو از این طرح راضی نیست و هدف بلندپروازانه ای برای تصرف تمام استان سیونیک دارد و اگر این امر محقق شود، ایران را در موقعیت ژئوپلیتیک نامطلوبی قرار می دهد. این طرح باعث می شود که تهران دیگر نتواند به ارمنستان و اروپا دسترسی راحتی داشته باشد و مجبور می شود برای ارتباط با ارمنستان، با کشوری وارد تعامل شود که به تازگی قدرت و جسارت زیادی پیدا کرده و به شدت هم مورد حمایت اسرائیل است
از نظر ایران، این تل اویو است که باکو را تحریک می کند تا سیاست جنگ طلبانه ای علیه تهران اتخاذ کرده و وضعیت ژئوپلیتیک موجود را به چالش بکشد. عنوانی که تهران برای رزمایش خود در شمال غرب کشور انتخاب کرد خیبر بود؛ اشاره ای به نبرد خیبر که سال 623 رخ داد و در آن حضرت محمد (ص) با یهودیان منطقه خیبر که قبایل عرب را علیه مسلمانان مدینه تحریک می کردند مقابله کرد
آیت الله خامنه ای اخیرا به آذربایجان در مورد همسویی با اسرائیل هشدار داد و خاطر نشان کرد: کسانی که فکر می کنند امنیت انها با اتکا به دولت های خارجی تأمین می شود بدانند که هزینه سنگینی خواهند پرداخت
نوع و مقیاس تجهیزات نظامی مستقر در مرز نشان می دهد که ایران قصد دارد باکو را از ماجراجویی باز دارد اما تهران خواهان درگیری مسلحانه نیست. اگر وضعیت بدتر شود و آذربایجان تصمیم نگیرد به نگرانی ها و هشدارهای تهران توجه کند، ایران ممکن است با عبور از مرز، از خاک ارمنستان بازدارندگی پیشگیرانه انجام دهد. در آن مرحله عامل مهم این است که متحدان آذربایجان و در درجه اول ترکیه تا چه حد آماده حمایت از باکو و مشارکت مستقیم در مقابله با ایران باشند.
به نظر می رسد ایران قصد ندارد تا زمانی که خطوط قرمز امنیت ملی خود را با قاطعیت مشخص نکرده، سطحی از بازدارندگی ایجاد ننموده و بر نقش منطقه ای غیرقابل انکار خود –که در میان تحولات امنیتی اخیر در قفقاز جنوبی تاحدودی خدشه دید- تأکید نکرده است، یک گام به عقب بردارد
آذربایجان و اسرائیل عرصه را بر ایران تنگ می کنند
تنش بین ایران و آذربایجان فعلا زیاد است؛ اما به احتمال زیاد هر دو طرف به زودی دست از مواضع خود بر می دارند و به سمت آرام کردن اوضاع حرکت می کنند. نه تهران و نه باکو اجازه نمی دهند که حوادث اخیر منجر به بحرانی تمام عیار یا رویارویی نظامی بین دو کشور با اکثریت شیعه شود. آغاز جدال اخیر بین دو کشور در ظاهر از آنجا بود که آذربایجان از اینکه ایران با تجارت و ترانزیت مواد و کالاهای مورد نیاز ارمنستان، ناجی اقتصاد آن کشور است، ناراحت شد و راه ارتباطی ایران و ارمنستان را بست. اما در واقع تنش و شکاف بین ایران و آذربایجان به انتخاب هایی مربوط می شود که دو طرف در عرصه سیاست خارجی داشته اند و بعید است که از راهی که انتخاب کرده اند دست بردارند
از زمانی که آذربایجان در سال 1991 به عنوان کشوری مستقل شکل گرفت، تهران و باکو به هم سوء ظن دارند اما از درگیری آشکار خودداری می کنند. این سوء ظن از آن رو است که مدل حکومت سکولار آذربایجان در تضاد شدید با الگوی انقلابی شیعه ایران قرار دارد. آذربایجان، اسرائیل و ترکیه را به عنوان بزرگترین متحدان منطقه ای خود انتخاب کرده است؛ دو کشوری که می کوشند در قفقاز جنوبی نفوذ و نقش آفرینی بیشتری داشتنه باشند و این درحالی است که ایران هر دوی آنها را رقیب خود می داند
ایران معتقد است که باکو آزادی عملی گسترده ای به اسرائیل داده تا از خاک آن کشور برای اجرای عملیات های خود در عمق خاک ایران –از جمله سرقت اسناد هسته ای ایران در سال 2018- استفاده کند. آنچه اکنون می بینیم این است که تهران و باکو درگیر جنگی لفظی هستند که از اوایل سال 2010 تاکنون بی سابقه بوده است
اسرائیل تلاش خود را برای نزدیک شدن به خاک ایران تشدید کرده است تا از این نزدیکی به عنوان اهرم فشاری علیه تهران استفاده کند. با توجه به همین مسئله آقای خامنه ای در مورد «دخالت بیگانگان در منطقه به عنوان عامل اختلاف و ضرر» به همسایگان ایران هشدار داد و در حمله مستقیم به باکو گفت انانکه با اسرائیل همکاری می کنند سزای کار خود را خواهند دید
آنچه آقای خامنه ای نادیده گرفت، این است که سیاست اسرائیل در نزدیک شدن به مرزهای ایران دقیقا مشابه تلاش هایی است که ایران برای تثبیت جایگاه خود در سوریه و لبنان و غزه که در همسایگی اسرائیل هستند می کند. اسرائیل علاوه بر عادی سازی روابط خود با امارات و بحرین به عنوان بخشی از توافق صلح ابراهیم در سال 2020 با اقلیم کردستان در شمال عراق نیز روابط نزدیکی دارد و با این استراتژی که تل آویو برای محاصره ایران در پیش گرفته است، تهران به وضوح خود را تحت فشار حس می کند
ایران از افزایش روابط نظامی بین باکو و آنکارا ناراحت است اما مقابله با همکاری آذربایجان و اسرائیل اولویت مهمتری برای او است. برای ایران حضور روز افزون اسرائیل در مرزهایش یک مسئله امنیتی فوری است؛ همانگونه که مقابله با تهران در مرکز سیاست های اسرائیل قرار گرفته است. اسرائیل در هیچ مقطعی از تاریخ خود تا به این اندازه با کشورهای همسایه ایران، روابط دیپلماتیک، اقتصادی و نظامی-اطلاعاتی نداشته است. ایران از این پیشرفت ناراضی است اما سیاستی برای جلوگیری از آن ندارد، به جز اینکه از همسایگان خود بخواهد که اسرائیل را از مرزهای ایران دور نگه دارند. اما این درخواست چندان با جواب مثبت همسایگان ایران همراه نشده است به خصوص که برخی از همسایگان از جمله آذربایجان، بحرین، امارات، عربستان و اقلیم کردستان به مشارکت و همکاری با اسرائیل، به عنوان راهی برای مقابله با سیاست های منطقه ای ایران می نگرند
این رقابت ژئوپلیتیک برای ایران و آذربایجان با توجه به نزدیکی جغرافیایی، قومی، مذهبی و تاریخی بین دو کشور بسیار حساس است. در جریان جنگ ارمنستان و آذربایجان در سال 2021 روشن بود که ایران چاره ای جز بیرون گود بودن و به نظاره نشستن ندارد؛ زیرا در داخل ایران ناسیونالیسم قومی آذربایجانی می تواند با خشم ناشی از شرایط اقتصادی و اجتماعی ترکیب شود و وضعیتی انفجاری در استان های شمالی که حدود 20 میلیون آذری در آنجا زندگی می کنند ایجاد کند. دشمنان خارجی ایران از این امر غافل نیستند؛ اسرائیل و ترکیه هر دو سابقه تلاش برای بسیج جامعه آذری ایران علیه تهران را دارند
تهران فاقد اهرم فشار کافی بر بازیگران اصلی این درگیری –ارمنستان، آذربایجان، روسیه و ترکیه- بود و امکان نقش آفرینی و تأثیرگذاری در جنگ سال 2021 را نداشت. از آنجا که در این جنگ هیچ کشوری به کمک ارمنستان نیامد، آذربایجانی ها با حمایت ترکیه و اسرائیل، هم به پیروزی نظامی رسیدند هم به پیروزی ژئوپلیتیک
اما همکاری ترکیه-آذربایجان- اسرائیل با توجه به سوء ظنی که آنکارا و تل آویو به هم دارند، همکاری بی درد سر و مطلوبی نیست؛ با این وجود ایرانیان نگران همگرایی منافع این سه کشور در مرزهای شمالی خود هستند. در حال حاضر تهران امکان تغییر در روند تحولات جنوب قفقاز را ندارد؛ در چنین شرایطی اگر از دست رفتن نفوذ روسیه در منطقه با تصمیم ترکیه برای بازی با کارت پان ترکها در قبال جمعیت آذری های ایران همراه گردد، می تواند به مشکل بزرگی برای ایران بدل شود
باکو نیز در برابر تهران محدودیت هایی دارد. در اوج درگیری های لفظی بین تهران و باکو در اوایل اکتبر، الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان گفت که اقلیت اذریهای ایران ممکن است در دفاع از برادران خود در جمهوری آذربایجان قیام کنند. این طرز صحبت خشم تهران را بر می انگیزد و هدف از بیان چنین سخنانی تحریک تجزیه طلبی در داخل ایران انگاشته می شود. آنچه علی اف نمی گوید این است که می خواهد برای استقرار 20 میلیون آذری ایران چه کاری انجام دهد. جمعیت اذری های ایران حداقل دو برابر جمعیت جمهوری آذربایجان است و هرگونه اشاره ای از سوی باکو مبنی بر جذب این جمعیت بی معنی است. بنابراین هر دو کشور می پذیرند که وضعیتی که فعلا بر روابطشان حاکم است، هرچقدر هم مشکل ساز باشد، بهتر از وضعیتی است که در آن باکو و تهران هر دو از به رسمیت شناختن تمامیت ارضی یکدیگر خودداری کنند
مترجم: فاطمه رادمهر
messages.comments