کشورهای خلیج فارس در غزه چه می خواهند؟

سه ماه پیش حماس به اسرائیل حمله بی سابقه ای کرد و اسرائیل نیز به سرعت برای ریشه کن کردن حماس وارد عمل شد. تاکنون حدود 1200 اسرائیلی و بیش از 23000 فلسطینی جان خود را از دست داده اند و تعداد زیادی زخمی شده اند. بسیاری از ناظران به فردای بعد از جنگ در غزه فکر می کنند و اینکه آیا حماس نابود می شود یا نه، یکی از بحث های داغ این روزها است. ولی صرف نظر از این مطلب، اسرائیل و آمریکا تأکید کرده اند که این گروه در اداره آینده غزه هیچ نقشی نخواهد داشت و ایجاد یک نیروی چندملیتی را پیشنهاد کرده اند که شامل کشورهای عرب خلیج فارس نیز می شود. این بدان معناست که غزه می تواند به محل رقابت ژئوپلیتیک قطر، عربستان و امارات تبدیل شود

قطر در کانون این درگیری قرار دارد. دوحه از سال 2012 –زمانی که حماس از دمشق به قطر نقل مکان کرد- میزبان شاخه سیاسی حماس بوده، از این گروه حمایت مالی کرده و کمک های بشردوستانه زیادی را نیز به غزه کرده است. حمایت قطر از حماس، بخشی از استراتژی گسترده تر این کشور در حمایت از گروههای اسلامگرا به ویژه گروههای نزدیک به اخوان المسلمین است و این درحالی است که عربستان و امارات برخلاف قطر، با اخوان المسلمین مقابله می کنند

قطر دیپلماسی را راهی برای محافظت از خود در منطقه آشوب زده خاورمیانه می داند و سعی می کند خود را در قامت یک دیپلمات نشان دهد. قطر زمینه مذاکره پرمخاطره آمریکا و طالبان را در سال 2020 فراهم نمود و آزادی زندانیان آمریکایی را در سال 2023 از ایران تضمین کرد. همچنین از سال 2006 که حماس در فلسطین پیروز انتخابات شد، آمریکا از قطر خواست تا یک خط ارتباطی با این گروه باز کند؛ از ان زمان دوحه -علیرغم اینکه با اسرائیل روابط رسمی ندارد- حداقل سه بار در سال های 2015، 2018 و 2021 میان حماس و اسرائیل میانجیگری کرده است. قطر امیدوار است در جنگ اخیر، در ازای آتش بس یا توقف بشردوستانه جنگ، آزادی گروگان های باقی مانده اسرائیلی را از بند حماس تضمین کند. مذاکرات اخیر که از 24 نوامبر تا 1 دسامبر 2023 جریان داشت، منجر به آزادی 110 گروگان اسرائیلی و 240 اسیر فلسطینی شد

قطر ممکن است پس از جنگ، از روی کار آمدن اعضای غیرنظامی اخوان المسلمین – از جمله اعضای شاخه سیاسی حماس- در غزه حمایت کند. این کار ضمن اینکه خواسته آمریکا و اسرائیل برای خلاص شدن از شر حماس را برآورده می کند، به دوحه امکان می دهد تا ائتلاف خود را با ترکیه و تاحدودی ایران برای مقابله با نفوذ عربستان و امارات حفظ کند

عربستان مدتهاست که با ایران بر سر رهبری منطقه و جهان اسلام رقابت دارد؛ این درحالی است که تهران و دوحه حامی مالی و نظامی حماس هستند. ملک عبدالله پادشاه فقید سعودی ابتکار صلح عربی را در سال 2002 راه اندازی کرد. ریاض حامی روند صلح اعراب و اسرائیل است و از تشکیلات خودگردان فلسطین برای اداره غزه پس از جنگ، حمایت می کند؛ ولی اجرای این نقشه با دشواری هایی روبرو است. گرچه بایدن حمایت خود را از اداره غزه توسط تشکیلات خودگردان ابراز کرده است اما اسرائیل با این طرح مخالف است؛ ضمن اینکه تشکیلات خودگردان مورد تأیید و حمایت فلسطینیان نیست و مردم فلسطین به حماس علاقه بیشتری دارند. برای اینکه حکومت تشکیلات خودگردان در غزه امکانپذیر باشد، ریاض و واشنگتن باید یک شخصی را به عنوان رهبر پیدا کنند که هم توسط اسرائیل قابل پذیرش باشد وهم در میان فلسطینیان از محبوبیت بالایی برخوردار باشد و بتواند قدرت حماس و ایران را کاهش دهد

یکی از گزینه های احتمالی، سلام فیاض نخست وزیر سابق تشکیلات خودگردان است. فیاض رهبری عملگراست که در دوران زمامداری خود در سال های 2007 تا 2013 از حمایت آمریکا و عربستان برخوردار بود. وی سال 2021 در تلاشی ناموفق برای تشکیل دولت وحدت ملی فلسطین، با حماس وارد گفتگو شد. او در گذشته پیشنهاد کرده بود که حماس زیر چتر سازمان آزادیبخش فلسطین قرار گیرد. رسانه های سعودی اوایل ژانویه گزارش دادند که نام فیاض در مذاکرات سیاسی، به عنوان یک گزینه ذکر شده؛ ولی خود او تاکنون در مورد احتمال رهبری غزه اظهار نظر نکرده است

قبل از 7 اکتبر به نظر می رسید که اسرائیل و عربستان به سمت عادی سازی حرکت می کنند. دولت بایدن شفاهاً با درخواست های جاه طلبانه محمد بن سلمان مبنی بر پیمان امنیتی بین دو کشور به سبک ناتو، دریافت تسلیحات پیشرفته و راه اندازی برنامه هسته ای غیرنظامی، موافقت کرده بود. هفته گذشته ولیعهد سعودی به آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه آمریکا اعلام کرد که عادی سازی رابطه با اسرائیل پس از پایان جنگ، همچنان در دستور کار این کشور قرار دارد، مشروط بر اینکه نقشه راهی برای تشکیل کشور فلسطین وجود داشته باشد

پذیرش شروط عربستان برای راضی کردن این کشور به عادی سازی، ممکن است نارضایتی هایی را در امارات ایجاد کند. گرچه این دو کشور ظاهرا باهم متحد هستند –به ویژه در برابر قطر و اخوان المسلمین- ولی در سالهای اخیر برای تبدیل شدن به قدرت اول در خلیج فارس وارد رقابت شدیدی شده اند، که این رقابت را می توان در جنگ های یمن و سودان دید. روند صلح اعراب و اسرائیل و بحث در مورد آینده غزه، می تواند این رقابت را تشدید کند

امارات همواره کوشیده است بین روابط خود با قدرت های بزرگ مانند روسیه و آمریکا تعادل برقرار کند. این کشور جاه طلبی های توسعه طلبانه ای دارد و از شبه نظامیان نیابتی خود در یمن، سودان، لیبی و شاخ آفریقا حمایت می کند. در جنگ غزه نیز ابوظبی بدنبال نفوذ و حفظ منافع منطقه ای خود است و ضمن محکومیت حملات اسرائیل به بیمارستان های غزه، در ارسال کمک به منطقه فعالیت دارد

عادی سازی روابط امارات با اسرائیل در سال 2020 یکی دیگر از اقدامات استراتژیک این کشور بود. یکی از اهداف امارات از عادی سازی این بود که بتواند در موضوع فلسطین تأثیرگذار باشد و تغییراتی را ایجاد کند. اگر ریاض روابط خود را با اسرائیل عادی کند، می تواند امارات را به حاشیه براند و پرونده فلسطین را بار دیگر زیر چتر و نفوذ خود بگیرد

ممکن است محمد دحلان شخصیت مورد نظر ابوظبی برای مدیریت غزه باشد. دحلان زمانی رئیس امنیت حزب فتح بود ولی به دلیل اینکه سالها با حماس می جنگید، چهره محبوب و مورد اعتمادی در غزه نیست و بسیاری از مردم او را بهتر از اسرائیلی ها نمی دانند. دحلان از سال 2011 پس از اتهام به دست داشتن در فساد مالی و ترور یاسر عرفات رهبر سازمان آزادیبخش فلسطین، در ابوظبی زندگی می کند. برخی معتقدند که او در عادی سازی روابط اسرائیل و امارات نقش داشته و برای تحقق آن میانجیگری کرده است. دحلان برای ایفای نقش در صحنه سیاست فلسطین در آینده، ابراز آمادگی نموده است. او با مصر –یکی از همسایگان اسرائیل که با آن کشور روابط رسمی دارد- رابطه ای قوی دارد. حضور مصر و اردن به عنوان همسایگان اسرائیل، در بحث پیرامون آینده غزه ضروری است و همین امر می تواند پای این دو کشور را به رقابت بین کشورهای خلیج فارس باز کند

اردن که با کرانه باختری هم مرز است و میزبان جمعیت زیادی از اوارگان فلسطینی است، بر اساس معاهده صلح سال 1994 با اسرائیل، اداره اماکن مقدس اسلامی و مسیحی در اورشلیم را در اختیار دارد. مصر نیز نخستین کشور عربی است که روابط خود را در سال 1979 با اسرائیل عادی کرد؛ از آن زمان این کشور هدف خود را ایجاد موازنه بین روابط استراتژیک با اسرائیل، حمایت از مردم فلسطین و حفظ ثبات در مرزهای خود اعلام کرده است

با اعلام ممنوعیت ورود ساکنان غزه به اسرائیل، گذرگاه مرزی رفح مسیر اصلی خروج فلسطینیان غزه شده است. این منطقه همچنین محل تونل های قاچاق حماس است. در طول جنگ اخیر، قاهره در کنترل گذرگاه رفح با اسرائیل مشارکت داشته و اطلاعاتی را با این کشور به اشتراک گذاشته است. از سوی دیگر رئیس جمهور مصر عبدالفتاح سیسی میزبان نشستی بین المللی بود و تلاش کرد خود را در قامت میانجی نشان دهد. اردن نیز نشست هایی را با رهبران آمریکا و عرب داشت

اما هر دو کشور مصر و اردن ضعف هایی دارند که باعث می شود قدرت های خلیج فارس که در صدد ایفای نقش رهبری در غزه پس از حماس هستند، به آنها فشار آورده و از ضعف آنان سوء استفاده کنند. مصر و اردن بسیار فقیرتر از همتایان خود در خلیج فارس هستند؛ اقتصادشان در وضعیت وخیمی قرار دارد و این امر در کنار سرکوب سیاسی، به خشم مردم دامن زده است

امان از سال 2018 از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس کمک دریافت می کند و این نیاز از زمان همه گیری کرونا بیشتر هم شده است. مصر نیز قبل از همه گیری و جنگ روسیه و اوکراین، با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می کرد ولی تأثیر این دو بحران بر قیمت مواد غذایی و سوخت، وضعیت را برای مصر بدتر کرد

قطر می تواند با استفاده از اهرم هایی که دارد، از مصر بخواهد فشار بر اخوان المسلمین را کاهش دهد. ریاض و ابوظبی نیز می توانند مصر را تحت فشار بگذارند تا در سودان، لیبی و یمن با آنها همراهی کند. همچنین اگر کشورهای خلیج فارس اردن را در طرف خود داشته باشند، می توانند در کرانه باختری و بین المقدس شرقی نفوذ پیدا کنند و کنترل این مناطق را در دست بگیرند. به گفته مایکل شارنوف از دانشگاه دفاع ملی، عربستان می خواهد خود به جای اردن اداره اماکن مقدس بیت المقدس را در دست بگیرد. اگر ریاض امان را راضی به انجام این کار کند، آنوقت در مذاکرات عادی سازی رابطه با اسرائیل دست پر تری خواهد داشت. قرارگرفتن کلید مسجد الاقصی در دستان شاهان سعودی، در کنار کلیدداری مکه و مدینه، وجهه ریاض را به عنوان رهبر جهان عرب و اسلام تقویت می کند

گسترش نفوذ کشورهای خلیج فارس بر اردن و مصر، می تواند ضمن ایجاد مشکل برای این دو کشور، سبب ایجاد شکاف های جدید در جامعه فلسطین شده و برای راه حل دو کشوری مضر باشد

رقابت بین کشورهای حوزه خلیج فارس در غزه، از هم اکنون آغاز شده است. در راستای همین رقابت، قطر میزبان مذاکرات سه جانبه آمریکا، حماس و اسرائیل بود تا در جنگ وقفه ای ایجاد شده و کمک های بشردوستانه به مردم غزه ارائه شود. عربستان میزبان اجلاس بازیگران اصلی منطقه و کشورهای ایران و ترکیه بوده و برای پایان دادن به جنگ مذاکراتی را با چین انجام داده است. امارات پس از حملات حوثی ها به کانتینرهای اسرائیلی در دریای سرخ، با یک استارتاپ اسرائیلی توافقنامه ای را امضا کرده که امکان انتقال کالا از دبی و از خاک عربستان را به اردن و بنادر اسرائیل فراهم می کند

اسرائیل، آمریکا و بسیاری از رهبران عرب، در تمایل به نابودی حماس متحد هستند ولی در مسیر رها شدن از شر این مشکل، ممکن است مشکلات دیگری را ایجاد کنند. جنگ اسرائیل و حماس می تواند رقابت کشورهای خلیج فارس را تشدید کند و به این ترتیب یک منبع تنش آفرین در منطقه، جای خود را به منبعی دیگر دهد

منبع: فارین پالیسی

مترجم: فاطمه رادمهر