چرا سیاست خارجی ایران تغییر نخواهد کرد؟

آقای خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی 2 می 2021 در یک سخنرانی، از کاهش نقش وزارت امور خارجه در شکل دهی به سیاست خارجی کشور خبر داد. این سخنرانی پس از انتشار فایلی صوتی انجام گرفت که در آن جواد ظریف وزیر امور خارجه وقت، از محدودیت اختیارات وزارت خارجه ابراز تأسف می کرد. آقای خامنه ای در سخنرانی خود تأکید کرد: «سیاست خارجی در سراسر جهان، نه توسط وزارت خارجه، که توسط رده های بالاتر قدرت تعیین می شود»

ابراهیم رئیسی در دوران سه ساله ریاست جمهوری خود، در حوزه سیاست خارجی با دیدگاه رهبر انقلاب همسو بود. دولت او در نوامبر 2023 لایحه «مبارزه با تحریم ها» را به مجلس ارائه کرد و کارگروهی را برای رسیدگی به این موضوع تشکیل داد

«ضرورت مقابله مؤثر و اصولی با تحریم ها، حمایت کافی از شهروندانی که تحت تأثیر تحریم ها قرار گرفته و آسیب دیده اند، جلوگیری از تأثیر تحریم ها بر کشور و مقابله با مجریان تحریم ها»، از جمله اهداف این لایحه ذکر شده است. تصویب این لایحه که با تأیید حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران همراه بود، سبب کاهش بیشتر نفوذ و اختیارات وزارت خارجه شد

در سه سال گذشته مجموعه اقداماتی صورت گرفته است که نقش وزارت امور خارجه را در تعیین سیاست خارجی ایران تضعیف کرده است؛ از جمله این اقدامات تصویب برنامه هفتم توسعه در اکتبر 2023 می باشد. این برنامه که استراتژی پنج ساله ایران را (از 2024 تا 2029) مشخص می کند، 22 فصل دارد که شامل توسعه اقتصادی، زیرساخت ها، پیشرفت های فرهنگی و اجتماعی، علم و فناوری، سیاست خارجی، دفاعی و امنیت و اصلاحات اداری می شود

در سال های اخیر دو اتفاق مهم در عرصه سیاست خارجی ایران رخ داده است: نخستین اتفاق نزدیکی ایران و عربستان در مارس 2023 می باشد و دومی پیمان استراتژیک 25 سال ایران و چین است که مارس 2021 امضا شد. در توافق ایران و عربستان که با میانجیگری چین بدست آمد، وزارت امور خارجه نقشی حداقلی داشت و علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی و نماینده رهبر بود که در این توافق نقش ایفا کرد. در توافق 25 ساله ایران و چین هم، آقای خامنه ای وزارت خارجه ایران را دور زد و وظیفه مذاکره و نهایی کردن پیمان را به مشاور سیاسی خود علی لاریجانی سپرد

این تحولات به یک واقعیت مهم اشاره دارد: نفوذ فزاینده رهبر در سیاست خارجی. آقای خامنه ای برای اعمال نفوذ و کنترل بیشتر بر وزارت خارجه، دست به ایجاد ساختارهای موازی قدرت زده و در دوره رئیسی نیز هیچ مانعی بر سر این اقدامات وجود نداشته است. از زمان تحلیف رئیسی در سال 2019 سیاست خارجی ایران دستخوش تغییرات قابل توجهی شد؛ روابط با کشورهای غربی بدتر شد و روابط با روسیه و چین روبه گسترش نهاد. گردش به سمت شرق که در دوران رئیسی صورت گرفت، با خواست و تمایل رهبر همسو است؛ این امر را می توان در استقبال گرم آقای خامنه ای از پوتین دید

رئیس جمهور روسیه 19 جولای 2022 در سفر به تهران، با رهبر انقلاب دیدار کرد. در این دیدار آقای خامنه ای خطاب به پوتین خاطرنشان کرد که اگر مسکو «در قضیه اوکراین ابتکار عمل را به دست نمی‌گرفت، طرف مقابل با ابتکار خود، موجب وقوع جنگ می‌شد». علاوه بر این عکس هایی که از این دیدار گرفته شد آقای خامنه ای را نشان می داد که دست های پوتین را به گرمی گرفته است. در دیدار قبلی دو رهبر نیز که نوامبر 2017 انجام شد، خامنه ای از پوتین تمجید نمود و او را فردی باشخصیت قوی و اهل عمل توصیف کرد

در دوران ریاست جمهوری رئیسی، مذاکرات برای احیای برجام بی نتیجه ماند و ایران عضویت در نهادهای غیرغربی همچون شانگهای و بریکس را دنبال کرد. علاوه بر این طبق گزارش ها ایران در طول جنگ اوکراین، با تهیه سلاح از روسیه حمایت نظامی نمود

ذکر این نکته ضروری است که بر اساس یک قانون نانوشته در جمهوری اسلامی، رئیس جمهور همیشه پیش از معرفی وزیر امور خارجه به مجلس برای گرفتن رأی اعتماد، نظر موافق رهبر را می گیرد. این قانون نانوشته به یک اصل پذیرفته شده و رایج بدل شده است. در این خصوص هادی طحان نظیف سخنگوی شورای نگهبان در مصاحبه ای تأیید نمود که «این یک سنت رایج است که دو یا سه وزیر با هماهنگی مقام معظم رهبری انتخاب می شوند»

در سالهای اخیر بر دامنه اختیارات نهادهای غیرانتخابی زیر نظر رهبر که در حوزه سیاست خارجی فعالیت دارند، افزوده شده است و درحالی که وزارت امور خارجه به حاشیه رفته و نقش آن کاهش یافته است، این نهادها نفوذ و اهمیت بیشتری پیدا کرده اند. بسیار بعید است که انتخاب رئیس جمهور جدید، روند به حاشیه رفتن نقش وزارت امور خارجه را تغییر دهد

لازم به ذکر است که مسعود پزشکیان گرچه مورد حمایت اصلاح طلبان است ولی بارها بر وفاداری خود به آقای خامنه ای تأکید کرده و گفته است که رهنمودهای مقام معظم رهبری باید در سیاست خارجی رعایت شود

آقای خامنه ای در سالهای گذشته استراتژی تضعیف و به حاشیه راندن جناح های سیاسی را که طرفدار بهبود روابط با غرب هستند، دنبال کرده است. این رویکرد بر این باور او که «غرب غیرقابل اعتماد است» استوار می باشد. رهبر برای تقویت نهادهای زیرمجموعه خود، وزارت امور خارجه را عمدا تضعیف نموده و رسیدگی به مسائل حساس سیاست خارجی را به دستیاران مورد اعتماد خود سپرده است. به این ترتیب خطر از دست دادن کنترل خود را بر حیطه سیاست خارجی که حیطه ای است بسیار مهم، به حداقل رسانده است

منبع: کارنگی

مترجم: فاطمه رادمهر