امر به معروف و نهی از منکر تکلیفی بدون حد و مرز

آیات بسیاری از قرآن‌کریم امر به معروف و نهی از منکر را تکلیفی الهی برشمرده است و مؤمنان را به برپایی این فریضه فرا می‌خواند در سوره توبه آیه 71 چنین آمده: «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّکاه وَيُطِيعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ...». مردان و زنان با ایمان یاور یکدیگرند امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خدا و رسولش پیروی می‌کنند. افراد جامعه به منزله یک پیکر بوده و به سرنوشت یکدیگر علاقمندند پیوند سرنوشت‌ها موجب می‌شود که تخلف و انحراف یک فرد مانند یک بیماری واگیردار در کل جامعه تأثیر گذاشته و به دیگران نیز سرایت کند.

امام علی ـ علیه السلام ـ در وصیت خود خطاب به امام حسن ـ علیه السلام ـ چنین می‌فرماید: فرزندم، تو و همه فرزندان و اهل‌بیتم و هر کس را که این نوشته به او می رسد به امور ذیل توصیه می‌کنم:

از جمله مواردی که حضرت در وصیت‌‌نامه مورد اشاره قرار داده است امر به معروف و نهی از منکر است ایشان در اواخر نامه می‌فرمایند: امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید نتیجة‌ ترک آن این است که بَدان و ناپاکان بر شما مُسلط خواهند شد و به شما ستم خواهند کرد، آنگاه هر چه نیکان شما کنند دعای آن‌ها برآورده نخواهد شد از آنجا که مخاطب این وصیت‌نامه با توجه به جملة آغازین آن هر کسی که نوشته به او می‌رسد پس امر به معروف و نهی از منکر تنها وظیفة عده‌ای معدود نیست بلکه همة انسان‌ها موظف به انجام آن هستند؛ هر چند بر اساس آیة 104 سوره آل عمران که خداوند می‌فرماید: «وَلْتَکن مِّنکمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَي الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکرِ...»؛ این وظیفه واجب کفایی است نه عینی و هرگاه گروهی اقدام به برپایی آن کردند از سایرین ساقط می‌شود.

امر به معروف و نهی از منکر به سه شیوه انجام می‌شود: قلب، زبان و عمل

حضرت علی ـ‌ علیه السلام ـ‌ می‌فرماید: هر کس تجاوزگری را ببیند که تجاوز می‌کند و کار ناشایسته‌ای را ببیند که به سوی آن دعوت می‌کند و با آن عمل از روی قلب مخالفت ورزد سالم است و بی‌گناه و آن کس که با زبان انکار کند پاداش بُرده است و کسی که مخالفت خود را با زور ابراز کند تا نظر ستمگران و منحرفین تغییر دهد در راه صحیح قیام کرده و یقین در قلبش روشن گردیده است.

امر به معروف و نهی از منکر دایرة گسترده‌ای دارد مهم‌ترین معروف اصول دین و عقاید است که زیربنای اسلام را تشکیل می‌دهد و بدترین منکر عقاید فاسد و باطل است احکام و اخلاق نیز بعد از عقائد در دایرة امر به معروف و نهی از منکر قرار می‌گیرد.

در حدیثی از امام باقر ـ علیه السلام ـ آمده است به وسیلة اصل امر به معروف سایر دستورها زنده می‌شود راه‌ها أمن و کسب‌ها حلال می‌گردد مظالم به صاحبان اصلی برگردانده می‌شود، زمین آباد می‌گردد از دشمنان انتقام گرفته می‌شود و کارها رو به راه می‌گردد.

این حدیث نشان‌دهندة گسترة وسیع امر به معروف و نهی از منکر است امّا امر به معروف و نهی از منکر چه شرایطی دارد؟

آیت‌الله سید صادق شیرازی در سخنانی که روز شنبه 20 تیر 1394 در جمع بانوان بیان داشتند امر به معروف و نهی از منکر را تکلیفی بدون محدودیت دانستند از جمله محدودیت‌هایی که برخی در انجام این تکلیف الهی قائل هستند این است که آمر به معروف و ناهی از منکر خود باید به آن معروف عمل کرده و از آن منکر اجتناب ورزد امّا به عقیدة ایشان عمل به معروف شرط وجوب امر به معروف نیست و همین‌طور نهی از منکر این تکالیف از هم جدا هستند اگر فردی که خود عمل‌کنندة به معروف نبود از امر به معروف اجتناب ورزید مرتکب دو گناه شده است البته برای اینکه امر به معروف و نهی از منکر تأثیرگذار باشد بهتر این است که فرد خود عمل‌کننده باشد. امام علی ـ ‌علیه السلام ـ در خطبة 175 نهج‌البلاغه می‌فرماید: ای مردم بخدا سوگند شما را به‌هیچ طاعتی تشویق نمی‌کنم مگر آنکه قبلاً خود آن را انجام دهم و از هیچ‌کار خلافی باز نمی‌دارم مگر پیش از شما از آن دوری جُسته‌ام به گفتة صاحبِ جواهر از بزرگترین و مؤثرترین امر به معروف این است که فرد عملاً کار نیک را پیشة خود ساخته در کارهای خیر پیش‌قدم شود جامة زشت‌کاری را از تن خود دور ساخته و نفس خود را به اخلاق عالی زینت بخشد همچنین از امام صادق ـ علیه السلام ـ آمده است که: كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِأَعْمَالِكُمْ وَ لَا تَكُونُوا دُعَاةً بِأَلْسِنَتِكُم؛ مردم را با عمل خود به‌نيكي‌ها دعوت كنيد نه با زبان خود. برخی علماء و بزرگان دین بصیرت در دین و بصیرت در عمل را از شروط امر به معروف و نهی از منکر می‌دانند بصیرتِ در عمل لازمة دو شرطی است که در فقه از آن‌ها به احتمال تأثیر و عدم ترتب مفسده تعبیر شده است آنان معتقدند که در این تکلیف واجب است که هر کس منطق و عقل بصیرت در عمل و توجه به فایده را دخالت دهد و اگر می‌داند قطعاً بی‌اثر است دیگر واجب نیست. امّا آیت‌الله سید صادق شیرازی تأثیرگذاری امر به معروف و نهی از منکر را در وجوب این وظیفه داخل نمی‌داند ایشان معتقد است که در هر صورت باید به این تکلیف عمل کرد و حتی اگر مؤثر واقع نشد حجت در فرد گناهکار تمام گشته و در پیشگاه خداوند عُذری نخواهد داشت. به این ترتیب آمر به معروف در راستای اجرای آیه 165 سوره نساء گام برداشته است و پاداش او نزد خداوند محفوظ خواهد بود در این آیه خداوند چنین می‌فرماید: «رُّسُلاً مُّبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ لِئَلاَّ يَکونَ لِلنَّاسِ عَلَي اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَکانَ اللّهُ عَزِيزًا حَکيمًا». پیامبرانی مژده‌دهنده و بیم‌دهنده تا از آن پس مردم را بر خدا حجتی نباشد و خدا پیروزمند و حکیم است، دایرة امر به معروف و نهی از منکر محدود به خانواده و دوستان نبوده بلکه آنچنان وسیع است که همة جهان را در بر می‌گیرد همچنانکه پیامبر اسلام با وجود منافقان بسیاری که در عربستان وجود داشتند، دست به تبلیغ رسالت خود در خارج از عربستان زد و با فرستادن نامه‌هایی به ایران و روم و سایر نقاط جهان جهت ابلاغ پیام خود که همان امر به معروف و نهی از منکر در بالاترین سطح بود کوشش نمود در راستای عمل به تکلیف باید توجه داشت که با اخلاق حسنه و زبان نیک مردم را دعوت به خوبی و ترک بدی کرد. در روایات آمده که جوانی نزد پیغمبر - صل الله علیه و اله - آمد و گفت مرا رخصت بده تا زنا کنم اصحاب بر وی بانگ زدند پیامبر فرمود نزدیک من بیا جوان پیش آمد فرمود: هیچ دوس داری کسی با مادر، دختر یا خواهر تو زنا کند؟ عرض کرد: رضا ندهم فرمود همة بندگان خدا چنین باشند آنگاه دست مبارک خود را بر سینة او فرود آورد و گفت: اللهم طَهِر قَلبه، واغفر ذنبه، وحَصِّنْ فرْجَه. بنابراین بر اجرای این وظیفة الهی هیچ شرطی مترتب نیست و همگان باید برای داشتن جامعة بهتر و سالم‌تر در برپایی امر به معروف و نهی از منکر بکوشند.