در روزهای آغازین ماه ژانویه، ایران درگیر یک جدال دیپلماتیک شد. نشریه طنز فرانسوی شارلی ابدو کاریکاتورهایی از آقای خامنه ای منتشر کرد؛ این کار خشم تهران را برانگیخت و وزارت خارجه ایران قول داد برای جلوگیری از توهین های آتی به مراجع دینی، اقدام قاطعانه ای انجام دهد.
برخلاف ایران رسانه ها در غرب از دولت دستور نمی گیرند؛ بنابراین اینکه وزارت خارجه ایران خشم خود را متوجه دولت فرانسه کرد، اقدام درستی نبود. جمهوری اسلامی در نخستین گام، انجمن ایران شناسی فرانسه (یک مؤسسه مطالعاتی که وابسته به سفارت فرانسه است و در تهران قرار دارد) را تعطیل کرد. این انجمن سال 1983 با ادغام هیأت باستان شناسی فرانسه و مؤسسه ایران شناسی فرانسه که توسط هانری کوربن راه اندازی شده بود، تأسیس شد. انجمن ایران شناسی که چهار دهه قدمت دارد، دریافت بورسیه تحصیلی توسط محققان جوان ایرانی برای تحصیل در فرانسه را تسهیل می کند، اقدام به چاپ نشریه و برگزاری کنفرانس و نمایشگاه می نماید و مرجعی برای انجام تحقیقات آکادمیک تاریخی، باستان شناسی و فرهنگی مربوط به ایران است.
این انجمن سالها فعالیتی نداشت تا اینکه سال 2013 با ریاست جمهوری حسن روحانی و گرم شدن دوباره روابط ایران و اروپا فعالیت خود را از سر گرفت. تعطیلی انجمن ایران شناسی در ماه جاری ضمن آسیب زدن به قدرت نرم فرانسه، ایران را بیش از پیش در انزوا فرو می برد.
این نخستین بار نیست که روابط فرهنگی ایران با جامعه بین الملل –که از زمان انقلاب اسلامی محدود شده بود- در معرض تهدیدی جدی قرار گرفته است. اکتبر سال گذشته وزارت خارجه آلمان در پاسخ به سرکوب اعتراضات توسط دولت ایران، بسته جدیدی از اقدامات تنبیهی را علیه ایران در نظر گرفت که شامل کاهش حضور و فعالیت مؤسسات فرهنگی آلمانی در ایران می شد.
از دیگر رخدادهایی که گویای گسست در ارتباطات فرهنگی ایران و غرب است، تعلیق فعالیت شورای فرهنگی بریتانیا در ایران در سال 2009 می باشد. در آن سال تمام 16 کارمند ایرانی این نهاد توسط دفتر محمود احمدی نژاد رئیس جمهور وقت احضار و مجبور به استعفا شدند. از جمله اتهاماتی که به این شورا وارد می شد، دخالت در امور ایران و انجام توطئه و خرابکاری بود. ده سال بعد وزارت اطلاعات ایران اعلام کرد که هرگونه همکاری با شورای فرهنگی بریتانیا جرم تلقی می شود.
فهرست جامعی از نهادهای فرهنگی و دانشگاهی خارجی در ایران وجود ندارد اما با وجود سالها تحریم شدید، انزوای فزاینده و سیاست های سختگیرانه دولت، به نظر می رسد که دیگر امکانی برای حضور و فعالیت این نهادها در ایران وجود ندارد.
در حالی که مقامات ایران به فعالیت سازمان های بین المللی با تردید نگاه می کنند و حتی گاه بدنبال کاهش نمایندگی دیپلماتیک سایر کشورها در تهران هستند، در جهان شاهد مبادلات فرهنگی و همکاری های بیشتر بین کشورها هستیم. برای مثال در پاریس 58 مرکز فرهنگی خارجی فعالیت می کند و در هند از سال 2021، 14 مؤسسه فرهنگی بین المللی تأسیس شده است.
از نگاه برخی با خروج کشورهای اروپایی از ایران فرصتی ایجاد شده است تا کشورهایی همچون چین و روسیه روابط نزدیکی با ایران برقرار کنند اما هیچ سندی مبنی بر اینکه چین در حال پر کردن این خلأ است وجود ندارد. مؤسسه کنفوسیوس چین در دانشگاه مازندران شعبه دارد اما این مؤسسه چندان بزرگ و فعال نیست. همچنین سال 2019 دانشگاه شانگهای و دانشگاه علامه طباطبایی اولین مرکز مطالعات چین در ایران را افتتاح کردند اما این مؤسسه بیشتر یک مرکز تحقیقاتی است تا ابزاری برای ترویج فرهنگ چینی.
دپارتمان های زبان و ادبیات روسی در دانشگاههای مختلف ایران ایجاد شده است که بودجه برخی از آنها توسط دولت روسیه تأمین می شود اما این دپارتمان ها سطح علمی بالایی ندارند و فعالیت آنها محدود به دانشگاه می شود.
سیاست کلی جمهوری اسلامی این است که تا حد امکان از مواجهه شهروندان خود با فرهنگ های بیگانه و تعامل آنها با جهان خارج جلوگیری نماید. این امر نشان می دهد که چرا روابط فرهنگی ایران حتی با کشورهای دوست و همسایه کمرنگ است. برای مثال علیرغم اصرار دولت بر شعار همبستگی اسلامی و علیرغم تلاش هایی که برای کسب نفوذ در جهان عرب انجام می دهد، هیچ یک از کشورهای اتحادیه عرب در ایران مرکز فرهنگی ندارند. سال 2015 عراق یک مرکز فرهنگی در تهران افتتاح کرد که کمتر از یک سال به دلایل اداری بسته شد.
جمهوری اسلامی از این می ترسد که مردم از طریق ارتباط با جوامع خارجی، خواهان آزادی های بیشتر شوند و ایدئولوژی حاکم را پس زنند. بنابراین هدف حکومت ایران از دور نگه داشتن ملت از جامعه جهانی این است که قدرت و سلطه خود را تحکیم ببخشد و جلوی اعتراضات احتمالی را بگیرد.
عبارات ناتوی فرهنگی و تهاجم فرهنگی از دیرباز توسط رهبران سیاسی ایران مورد استفاده قرار می گرفته است. منظور مقامات ایران از این اصطلاحات، هرگونه چالشی است که برای ارزش های ایدئولوژیکی که نظام در طول سال ها ساخته و تلاش زیادی برای تلقین آن کرده است، ایجاد می شود.
در کشورهای همسایه ایران همچون قطر و امارات دهها دانشگاه امریکایی و اروپایی طی سالها ایجاد شده اند و دولت های این کشورها به سرعت به سمت بین المللی شدن پیش می روند اما این انزوای خودساخته در ایران پیامدهای نگران کننده ای برای روشنفکران، دانشگاهیان و فعالان عرصه فرهنگ دارد. جمعیت جوان از تحولات فرهنگی جهان بریده شده اند و از اخرین محصولات و خدماتی که به آسانی در دسترس همتایان شان در سراسر جهان است، محروم گشته اند. ادامه این سیاست ها فرار مغزها را تشدید کرده است و تا زمانی که این وضعیت تداوم یابد، ایرانیان تحصیلکرده و توانمند بیشتری بار خود را می بندند و ایران را ترک می کنند.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما