خلیج فارس یا خلیج عربی؟

پس از آنکه دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا به‌طور یک‌جانبه نام «خلیج مکزیک» را به «خلیج آمریکا» تغییر داد، اکنون توجه خود را معطوف به مناقشه‌ای در خاورمیانه کرده است: خلیج فارس یا خلیج عربی؟

ترامپ روز چهارشنبه به خبرنگاران گفت که در جریان سفر آینده‌اش به عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی، تصمیم خواهد گرفت که از این پس ایالات متحده این پهنه آبی را با چه نامی خواهد شناخت.

این سخنان پس از گزارش‌هایی منتشر شد که به نقل از مقامات آمریکایی مدعی شدند واشنگتن قصد دارد به‌جای خلیج فارس، از خلیج عربی استفاده کند.

البته ترامپ اولین کسی نخواهد بود که نام «عربی» را به کار می برد؛ تمام کشورهای شورای همکاری خلیج فارس -بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات- از اصطلاح خلیج عربی استفاده می‌کنند.

با این حال، نامی که در سطح بین‌المللی رسمیت دارد و توسط سازمان ملل متحد و سازمان بین‌المللی هیدروگرافی -نهاد مسئول در زمینه ناوبری دریایی- به رسمیت شناخته شده، «خلیج فارس» است.

بحث بر سر نام این خلیج بیش از شش دهه است که یکی از محورهای تنش میان ایران و همسایگان عربش در منطقه بوده است.

وب‌سایت Middle East Eye به تاریخچه این مناقشه نگاهی انداخته است.

«خلیج فارس»؛ نامی با قدمت بیش از ۲۵۰۰ سال

پهنه آبی‌ای که بین ایران و شبه‌جزیره عربستان قرار دارد و خلیج عمان را به دلتای رودخانه شط‌العرب متصل می‌کند، در طول تاریخ با نام‌های گوناگونی شناخته شده است.

اما کهن‌ترین و پرتکرارترین نام آن «خلیج فارس» یا عباراتی نزدیک به آن بوده است.

در آوریل ۲۰۰۶، گروه کارشناسانِ نام‌های جغرافیاییِ سازمان ملل، جلسه‌ای برگزار کردند تا اعتبار تاریخی این نام را بررسی کنند. حاصل آن بررسی، سندی هشت‌صفحه‌ای بود.

بر اساس این سند، در دوران امپراتوری هخامنشی، یعنی بین سال‌های ۵۵۹ تا ۳۳۰ پیش از میلاد، نام «دریای پارس» در متون مکتوب رواج داشته که نشانگر نفوذ سیاسی و فرهنگی ایران بر منطقه بوده است.

در آن دوران، هر دو نام «خلیج فارس» و «خلیج عربی» در برخی متون دیده می‌شود، ولی «خلیج عربی» در آن زمان اشاره به دریای سرخ (Red Sea) داشته است، نه خلیج فعلی.

نقشه‌های جغرافی‌دانان یونانی مانند هکاته (۴۷۲–۵۰۹ پیش از میلاد) و هرودوت (۴۲۵–۴۸۴ پیش از میلاد) نام «خلیج عربی» را برای دریای سرخ به کار برده اند.

در قرون بعدی نیز جغرافی‌دانان یونانی و رومی همچون بطلمیوس در قرن دوم میلادی از واژه «خلیج فارس» یا «دریای فارس» استفاده کرده‌اند.

هرچند نسخه‌ای از اطلس بطلمیوس با عنوان Cosmographia در دست نیست، اما بازسازی‌های قرون وسطایی از نقشه‌های او، که از قرن سیزدهم به بعد انجام شده، به‌طور پیوسته از اصطلاح Sinus Persicus (به معنای خلیج فارس) استفاده کرده‌اند.

با گسترش اسلام در قرن هفتم میلادی و مهاجرت اقوام عرب از سواحل دریای سرخ به مناطق پیرامون فلات ایران، جغرافی‌دانان عرب همچنان از نام «خلیج فارس» استفاده می‌کردند.

کارشناسان سازمان ملل بیش از ۳۰ کتاب از دانشمندان و جغرافی‌دانان مسلمان همچون ابن خردادبه، استخری، طبری و محمد بن عمر را بررسی کردند و در همه آنها نام «خلیج فارس» یا «دریای فارس» دیده می‌شود.

در دوران شکوفایی علمی جهان اسلام نیز دانشمندانی مانند مسعودی و ابن خلدون در متون عربی از عبارت «الخلیج الفارسی» استفاده کرده‌اند و جغرافی‌دانانی مانند مقدسی و استخری از «بحر فارس» نام برده‌اند.

در قرن شانزدهم، پرتغالی‌ها برای مدتی جزیره هرمز را در خلیج فارس اشغال کردند.

در همین دوره، در نقشه‌ها و نامه‌های پرتغالی، اصطلاحاتی همچون Mare de Persia، Persico Sinus، Mar Persiano و Persischer Golf که همگی اشاره به فارس دارند، دیده می‌شود.

بر اساس یافته‌های کارشناسان سازمان ملل، در میان ۶۰۰۰ نقشه تاریخی تا پیش از سال ۱۸۹۰، فقط تعداد معدودی از این نقشه‌ها از اصطلاحاتی مانند «خلیج بصره»، «خلیج قطیف» یا «خلیج عربی» استفاده کرده‌اند. در حالی که هزاران نقشه و کتاب تاریخی به‌صراحت از «خلیج فارس» نام برده‌اند.

در قرون هجدهم و نوزدهم، هم‌زمان با گسترش سلطه بریتانیا بر اقیانوس هند، آن‌ها هم عمدتاً از واژه «دریای فارس» استفاده می‌کردند. حداقل ۱۶ نقشه رسمی بریتانیایی از این دوران با این نام موجود است.

در اواخر دهه ۱۸۳۰، بریتانیا تلاش کرد تا کنترل کامل را بر خلیج فارس به دست آورد. به همین دلیل، در سال ۱۸۴۰، روزنامه The Times لندن از اصطلاح «دریای بریتانیا» استفاده کرد اما این اصطلاح هرگز در میان دیگر کشورها یا منابع جا نیفتاد.

پس از ملی شدن صنعت نفت در ایران در سال ۱۹۵۰، روابط میان ایران و بریتانیا به شدت تیره شد.

در همین فضا، برخی منابع بریتانیایی به تدریج به استفاده از نام «خلیج عربی» روی آوردند. نخستین اشاره به این اصطلاح در کتابی بود که چارلز بلگریو، مقام رسمی بریتانیا در امور خلیج فارس، در سال ۱۹۵۵ منتشر کرد.

در دهه ۱۹۶۰، با گسترش احساسات ناسیونالیستی عربی و دشمنی میان شاه ایران و حکومت‌های عربی، نام «خلیج عربی» بیشتر در جهان عرب رواج پیدا کرد.

با وقوع انقلاب اسلامی در ایران در سال ۱۹۷۹ و تشدید شکاف میان ایران و همسایگان عربش، تنش بر سر نام این خلیج نیز افزایش یافت.

ایران در برابر نام‌های جایگزین ایستادگی می‌کند

از آغاز هزاره جدید، ایران در برابر تلاش‌ها برای استفاده از نام‌های جایگزین مقاومت شدیدی نشان داده است.

در سال ۲۰۰۴، نشریه نشنال جئوگرافیک در یکی از چاپ‌های خود، واژه «خلیج عربی» را در پرانتز پس از «خلیج فارس» نوشت. در پی آن، این نشریه و خبرنگارانش از ورود به ایران ممنوع شدند.

دو سال بعد، مجله اکونومیست نیز به خاطر استفاده از اصطلاح «خلیج» بدون ذکر «فارس»، ممنوع‌الورود شد. در سال‌های اخیر، بسیاری از رسانه‌ها برای پرهیز از تنش، تنها از اصطلاح "the Gulf" (خلیج) استفاده می‌کنند.

در سال ۲۰۱۰، بازی‌های همبستگی اسلامی که قرار بود به میزبانی ایران برگزار شود، به دلیل درج نام «خلیج فارس» بر مدال‌ها و لوگوها، از سوی عربستان سعودی لغو شد.

در همان سال، ایران هشدار داد که هیچ شرکت هواپیمایی خارجی حق ندارد از نام‌های جایگزین برای خلیج فارس استفاده کند وگرنه اجازه استفاده از حریم هوایی ایران را نخواهد داشت.

در یکی از موارد، یک مهماندار یونانی به دلیل استفاده از اصطلاح «خلیج عربی» از ایران اخراج شد.

در سال ۲۰۱۲، Google Maps از نام‌گذاری این پهنه آبی خودداری کرد و نام آن را به کلی حذف کرد. ایران تهدید کرد که گوگل را به دادگاه خواهد کشاند. امروز، در نقشه گوگل، هر دو نام Persian Gulf و Arabian Gulf به چشم می‌خورد.

برای تأکید بیشتر بر اهمیت این موضوع، ایران روزی ملی به نام «روز ملی خلیج فارس» تعیین کرده که هر سال در ۲۹ یا ۳۰ آوریل برگزار می‌شود و برنامه‌هایی در شهرهای ساحلی انجام می‌گیرد.

این تاریخ به مناسبت سالروز اخراج پرتغالی‌ها از تنگه هرمز توسط شاه عباس بزرگ در سال ۱۶۲۲ انتخاب شده است

منبع: میدل ایست ای