تراژدی ربایش زنان شیعه ترکمن به دست داعش

تلاش برای آزادی زنان و کودکان یزیدی که توسط داعش ربوده شده بودند، توجه و حمایت جهان را برانگیخت و حتی یکی از این زنان، برنده جایزه صلح نوبل شد. اما علاوه بر زنان ایزدی، صدها زن ترکمن شیعه نیز سال 2014 توسط داعش ربوده شدند که بدلیل سکوت و انکار رهبران جامعه، فرصت آزادی را از دست دادند.

حمله خونین و وحشیانه داعش به شمال غربی عراق در آگوست 2014 که به کشته شدن 3000 ایزدی و ربوده شدن 7000 نفر از آنها انجامید، غالبا با عنوان «نسل کشی یزیدیان» یاد می شود و به ندرت کسی از صدها زن ترکمنی نام می برد که در آن حمله به اسارت گرفته شدند.

این زنان، اغلب شیعیان تلعفر بودند که در هشتاد کیلومتری موصل قرار دارد. بعد از آنکه داعش کنترل تلعفر را در دست گرفت، این زنان به همراه خانواده هایشان به شهر سنجار که در همسایگی تلعفر قرار داشت پناه بردند؛ اما با گذشته چند هفته، این بار داعش به سنجار یورش برد و زنان ترکمن به همراه زنان ایزدی در سنجار به اسارت درآمدند.

به گفته مقامات و فعالان مدنی، خانواده اکثر این زنان، نام آنها را در لیست مفقودین ثبت نکرده اند و علیرغم اینکه اطلاعات روشنی مبنی بر حضور این زنان در اردوگاههای تحت کنترل کردها یا نیروهای ترک حاضر در سوریه وجود دارد، هیچ تلاشی نه از جانب مقامات دولتی و نه از جانب گروههای غیردولتی، برای جستجو و بازگرداندن آنان به خانه هایشان صورت نمی گیرد.

به گفته «هیمن رمزی» مدیر سازمان تولای که برای رسیدگی به امور ترکمن ها ایجاد شده است «از منظر قانون، این زنان وجود ندارند؛ چون خانواده ها اسامی آنان را نه در لیست کشته شدگان ثبت کرده اند و نه در لیست مفقودین. به عبارت دیگر مردان خانواده از اینکه اعلام کنند دخترانشان ربوده شده اند، اجتناب می ورزند»

علیرغم سکوت خانواده های ترکمن، وسعت فاجعه و تعداد بسیار زیاد زنانِ به اسارت گرفته شده، با مرور زمان بر سازمان تولای آشکار شد. به گفته رمزی «سالها روی این موضوع کار کردیم و از روی حرفهایی که اقوام دورِ این زنان می زدند، یکی یکی به هویت مفقودین پی بردیم. خانواده ها انکار می کنند که زنان و دخترانشان توسط داعش ربوده شده اند؛ حتی وقتی به آنها گفتیم که اطلاعاتی داریم که نشان می دهد زنانشان ربوده شده اند، از جانب برخی از خانواده ها تهدید به مرگ شدیم»

تعداد زنان مفقود دقیقا روشن نیست

اطلاع از میزان دقیق زنان ترکمنِ مفقود تقریبا غیرممکن است. اینکه خانواده ها اسارت دخترانشان را انکار می کنند و مردان ترکمن به عمد، چشم خود را روی این فاجعه بسته اند، در کنار همراهی سازمان های پرنفوذ دولتی و نیروهای سیاسی و مذهبی شیعه با موضعی که جامعه ترکمن در قبال این زنان گرفته اند، باعث شده است تلاش سازمان های تحقیقاتی در این زمینه به بن بست برسد.

انگونه که فعالان حقوق بشر و مقامات دولتی می گویند، نیروهای سیاسی و مذهبی شیعه حتی جلوی به نتیجه رسیدن تلاش ها برای آزادی این زنان و بازگشتشان به آغوش خانواده ها را می گیرند. برخی از گروههای حقوق بشری معتقدند که 540 غیرنظامی از تلعفر مفقود شده اند که از بین آنها 125 نفر زن هستند. 22 نفر از آنها که در یتیم خانه ای در موصل تحت کنترل داعش نگهداری می شدند، توسط ارتش عراق در اکتبر 2017 آزاد گشتند.

اما سازمان های حقوق بشری بین المللی که بر فاجعه تلعفر متمرکز شده و جهت بازگشت آوارگان این شهر تلاش می کنند، شمار کل مفقودین تلعفر را حدود 1200 نفر اعلام نموده اند که از آن میان 600 نفر زن هستند. به گفته «نوال الکراوی» مدیر مرکز حقوق زنان و کودکان عراق که سالهاست در تلعفر فعالیت می کند «بیشتر ارقام اعلام شده در خصوص مفقودین نادرست است؛ اغلب قبایل از ثبت رسمی نام دخترانشان در لیست ربوده شده ها خودداری می کنند، چون این مسئله برایشان شرم آور است»

از آنجا که هیچ تلاش جدی برای برجسته کردن این موضوع صورت نگرفته، هیچ نهاد دولتی خاصی هم برای پیگیری امور مفقودین شیعیان ترکمن ایجاد نشده است؛ حال آنکه در مورد سایر اقوام اینگونه نیست. به گفته خانم کراوی «هیچکس در مورد زنان ربوده شده ترکمن تحقیقی انجام نداده و به دنبالشان نرفته است؛ بنابراین از طرف نهادهای دولتی، بین المللی و مدنی شاهد هیچ تلاشی برای بازگرداندن آنها نیستیم»

گرفتار در سوریه

مکاتباتی که بین میدل ایست آی و کمیساریای عالی حقوق بشر عراق و کمیته حقوق بشر پارلمان انجام شده، نشان می دهد که اطلاعات مقامات در مورد زنان مفقود ترکمن تنها بر پایه حدس و گمان است و آنها فکر می کنند که این زنان به سوریه، ترکیه و شماری هم به کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس برده شده اند. در این مکاتبات گفته شده که وزارت خارجه در حال مذاکره با وزارت مهاجرت، وزارت اطلاعات و شماری از مأموران دیپلماتیک عراقی است تا در مورد سرنوشت این زنان تحقیقاتی انجام گیرد.

در این نامه آمده است که وزارت اطلاعات، حضور زنان ترکمن در اردوگاههای سوریه که توسط نیروهای دموکراتیک سوریه اداره می شود از جمله السد در رقه و ابوخشاب و ابوحمام در دیرالزور، الهول در حسکه و اردوگاه اعزاز را تأیید کرده است.

همچنین گفته می شود که برخی از این زنان تلاش کرده اند که به ترکیه فرار کنند اما توسط ارتش ترکیه دستگیر و به زندان عفرین در مرز سوریه-ترکیه انتقال داده شده اند. در این نامه اطلاعاتی در این مورد که چه تعداد از زنان ترکمن در عفرین نگهداری می شوند و وضعیتشان چگونه است ارائه نمی شود. علیرغم اینکه گفته شده وزیر خارجه از مأموران دیپلماتیک خواسته است که از این زنان اطلاعاتی کسب کنند، در این نامه می بینیم که این مأموران نتوانسته اند به اطلاعات ارزشمندی دست یابند.

اما این نامه برای کسانی که در جستجوی زنان ترکمن بودند پیشرفت خوبی بود. به گفته «علی اکرم بیاتی» عضو شورای IHCHR و مدیر سازمان نجات ترکمن ها «طی سالها این نخستین بار بود که پاسخی رسمی به مکاتباتمان با نهادهای دولتی دریافت کردیم. حالا شواهدی داریم که نشان می دهد برخی از این دختران زنده هستند و به سوریه منتقل شده اند. وقتی این اطلاعات را دریافت کردم خوشحال شدم زیرا ارائه این شواهد بدان معناست که شانسی برای نجات آنها هست؛ در عین حال ناراحت هم شدم چراکه زیر سایه دولتی زندگی می کنیم که اهمیتی به انسان، سرنوشت و رنجی که می برد نمی دهد»

انکار

تلعفر در 50 کیلومتری شمال بغداد شهر بزرگی است که بین ترکیه، عراق و و سوریه واقع شده است و همچون بیشتر شهرهایی که در مرز شمال عراق قرار گرفته اند، جامعه ای قبیله ای، محافظه کار و بسته دارد. در چنین جامعه ای زنان ناموس مردان به شمار می روند که نباید به آنها دست زد و یا نزدیکشان شد. برای بسیاری از مردان که در چنین جامعه محافظه کاری زندگی می کنند، پذیرش اینکه همسران و دخترانشان ربوده شده و مورد تجاوز قرار گرفته اند، مایه شرم است زیرا اعترافی است به اینکه این مردان ناتوان از دفاع از ناموس خود بوده اند.

به گفته فعالان مدنی و مقامات منطقه، انکار و نادیده گرفتن سرنوشت این زنان، تلاشی است برای فرار از تقابل با پیامدهای فاجعه ای که رخ داده است. حتی وقتی برخی از این زنان نزد خانواده های خود باز می گردند، مردان از پذیرش آنها خودداری می کنند. بسیاری از فعالان حقوق بشر می گویند تصاویر یا اسامی بسیاری از زنان عراقی به دستشان رسیده است که در سوریه آزاد شده اند و از خانواده های ترکمن می خواهند که برای شناسایی و تأیید هویت آنها وارد عمل شوند، اما اغلب مردان از تصدیق خویشاوندی با آنها امتناع می ورزند.

به گفته «سالم جدو» مدیر بنیاد خیریه یتیم در تلعفر «وقتی تصاویر دریافتی از این زنان را به خانواده های ترکمن نشان می دهیم، غمگین شده و می گویند: این زنان مرده اند؛ چرا اصرار دارید این موضوع را نبش قبر کنید؟ بعضی از آنها برای چند ثانیه بدون توجه و تمرکز لازم، به عکس نگاه می کنند و سپس با خشم می گویند: این دختر ما نیست؛ اما میمیک صورتشان به خوبی گویای عدم تمایل آنها به شناختن هویت صاحب عکس است. آنها بدون اینکه هیچ اطلاعاتی برای شناسایی هویت دختر ربوده شده به ما بدهند، می گویند دوباره با ما تماس نگیرید. احساس خجالت و شرم ساری می کنند؛ می دانند که داعش به این دختران تجاوز کرده اند و نمی توانند این موضوع را تحمل کرده و با آن کنار بیایند»

استفاده از خشونت جنسی توسط داعش تاکتیکی آگاهانه و نظام مند برای تحقیر مخالفان و تخریب هویت فرهنگی آنان بود. داعش جوامع و فرقه هایی که با تفسیر افراطی آنان از اسلام همراه نبودند همچون شیعیان را، انگ ارتداد می زدند و مورد حمله قرار می دادند. مقامات و فعالان و رهبران قبایل در تلعفر به میدل ایست آی گفتند که داعش با آنها همچون ایزدی ها رفتار کردند، تمام مردان و پسران بالای 12 سال را کشتند و در چاه بزرگی به قطر 50 متر و عمق 100 متر در شمال تلعفر انداختند.

مقامات فدرال تخمین می زنند که بیش از 1000 نفر در گورهای جمعی دفن شده اند که حداقل 400 نفر از آنها شیعه ترکمن و بقیه یزیدی هستند. به گفته بیاتی «کشته شدن زنان ترکمن برای ما اثبات نشده است؛ گرچه بسیاری از زنان نجات یافته یزیدی در اظهارنامه های خود گفته اند که داعشی ها به زنان ترکمن تجاوز می کردند و بعد آنها را می سوزاندند اما هنوز بقایایی از این زنان پیدا نکرده ایم. شواهد و اطلاعاتی که به ما رسیده، نشان می دهد که بر خلاف مردان و پسران بالای 12 سال، شمار زنان ترکمنِ به قتل رسیده، محدود بوده است»

رهبران سیاسی دولتی و مذهبی شیعه معتقدند که داعش این زنان را زنده نگه داشته اند تا از آنها برای تحقیر مردان شیعه استفاده کنند. سالهاست که شیعیان، صحنه سیاست و امنیت عراق را در کنترل خود دارند؛ آنها از منابع در دست خود برای آزادی زنان ایزدیِ در بند داعش استفاده کردند اما نه تنها برای آزادی زنان شیعه ترکمن اقدامی ننموده اند که از منابعی که در اختیار دارند برای سرپوش گذاشتن بر این بحث و دور نگه داشتن نهادهای مدنی و رسانه های محلی و بین المللی از این فاجعه استفاده می کنند. همچنین از سال 2015 در پارلمان تلاش نمودند تا از ذکر عنوان «زنان شیعه ربوده شده» در پیش نویس قانونی که خشونت جنسی داعشی ها را محکوم می کرد جلوگیری کنند.

نیروهای سیاسی شیعه مراقب بودند که تراژدی زنان ترکمن در حاشیه نسل کشی یزیدی ها آمده و به عنوان فاجعه ای جداگانه مورد بحث قرار نگیرد و برجسته نشود. دولت های شیعه از جمله دولت کنونی، بارها با نجات یافتگان ایزدی و خانواده هایشان دیدار کردند و حمایت خود را از انان اعلام نمودند اما نمایندگان زنان ترکمن نتوانستند بیش از سه بار با مقامات دیدار کنند؛ جالب آنکه در دو تا از این ملاقات ها، نجات یافتگان ترکمن به عنوان بخشی از هیأت ایزدی معرفی شدند.

22 زن ترکمنی که از اردوگاه موصل آزاد شده و به تلعفر بازگشتند، علیرغم زندگی در شرایط نامناسب و به دور از اقوام خود (درحالیکه خانواده هایشان کشته یا اسیر شده اند) هیچگونه خدمات بازپروری، مراقبتی و درمانی دریافت نکرده اند و گروههای حقوق بشری که در این زمینه فعالیت می کنند نیز انگشت شمار بوده و بودجه کافی ندارند. تنها حمایتی که از این زنان صورت گرفته، پرداخت ماهیانه 100,000 تا 300,000 دینار (70 تا 200 دلار) از طرف بنیاد یتیم (وابسته به بیت آیت الله محمد سعید حکیم) می باشد.

به گفته یک مقام ارشد فدرال که روی این موضوع کار می کند «در طول سالهای گذشته دولت در موضوع زنان ترکمن موضعی نگرفته است؛ مقامات نمی خواهند شیعیان را شرمنده کنند لذا چشم خود را به روی این فاجعه می بندند و آن را مسئله حساس محلی می دانند که برای حل آن باید بدور از سروصدا و مخفیانه کار کرد»

*منبع: میدل ایست آی

 مترجم: فاطمه رادمهر