در شش ماه گذشته بغداد میزبان مذاکرات دوره ای بین عربستان و ایران با میانجیگری مصطفی کاظمی نخست وزیر عراق بوده است. گرچه گفتگو بین دو رقیب اصلیِ منطقه، خبری خوشایند برای خاورمیانه است اما هنوز زود است که این گفتگوها را پایان‌بخش چند دهه تنش و رقابت بدانیم.
طرفین چهار دور مذاکره را مثبت ارزیابی کرده‌اند اما تاکنون هیچ پیشرفت مهمی بدست نیامده است. با این حال رسانه‌های دولتی دو کشور لفاظی‌های خود را کاهش داده‌اند، تلویزیون الاخباریه متعلق به عربستان گفتگوها را «صادقانه» توصیف کرد، فیصل‌بن‌فرحان وزیر خارجه عربستان آخرین دور گفتگوها را «صمیمانه» خواند، محمد‌بن‌سلمان ولیعهد هم از زبانی آشتی‌جویانه در مورد ایران استفاده کرد و اطمینان داد که پادشاهی خواهان «روابطی خوب و ویژه با ایران» است. وی افزود سعودی ها «نمی‌خواهند ایران در وضعیت دشواری باشد» بلکه برعکس می‌خواهند ایران رشد کند و منطقه و جهان را به سمت شکوفایی سوق دهد.
حسین امیر‌عبداللهیان وزیر خارجه ایران نیز گفت که گفتگوها در مسیر درستی قرار دارد. در دور گذشته ایران پیشنهاد بازگشایی کنسولگری‌ها و برقراری مجدد روابط دیپلماتیک با عربستان را داده است.
ایران و عربستان سال 2016 پس از حمله معترضین خشمگین به نمایندگی‌های دیپلماتیک سعودی در تهران در پی اعدام شیخ نمر روحانی شیعه عربستانی، روابط دیپلماتیک خود را قطع کردند. با توجه به اختلافات طولانی مدت ژئوپلیتیک بین ایران و عربستان که اغلب با لفاظی‌های شدید همراه بوده و شکاف بین سنی و شیعه را افزایش داده، تصمیم دو کشور برای گفتگو با شگفتی ناظران همراه شد و سؤال‌هایی را پیرامون چرایی برگزاری چنین دیدارها و گفتگوهایی ایجاد کرد.
اما مذاکرات بین ایران و عربستان برای تریتا پارسی بنیانگذار مؤسسه کوئینسی شگفت‌آور نبود. به گفته پارسی ایران از اولین روز روی کار آمدن حسن روحانی رئیس جمهور سابق بدنبال گفتگو با عربستان بود. وی خاطرنشان کرد: روحانی در اولین کنفرانس مطبوعاتی خود به سعودی‌ها شاخه زیتون داد اما آنها هرگونه دعوت برای گفتگو را رد کردند، تا اینکه دیدند آمریکا در برابر حمله به میادین نفتی عربستان هیچ واکنش درخوری به ایران نشان نداد.
از نظر جوزف کچیچیان کارشناس ارشد مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل در ریاض، ایران بدنبال راهی برای خروج از انزوا است و به ویژه از زمانی که آمریکا از برجام خارج شد علاقه‌مند شده که با عربستان مجددا رابطه برقرار کند.
کچیچیان افزود: برای ریاض قابل تحمل نبود که سفارت و کنسولگری‌اش هدف حمله قرار گرفته و به آتش کشیده شود. به همین دلیل بود که روابط دیپلماتیک خود را سال 2016 با ایران قطع کرد و به نظر هم نمی‌رسد که عجله‌ای برای بهبود رابطه داشته باشد. زمانی که تهران از عراقی‌ها خواست میانجیگری کنند رهبران سعودی بدنبال یافتن راهی برای خروج از مناقشه یمن حاضر شدند که وارد مذاکره شوند.
اما به گفته تریتا پارسی تغییر عمده در تفکر و نگرش عربستان رخ داده که باعث شده است دو طرف اکنون پای میز مذاکره بنشینند؛ دلیل این تغییر هم واضح است: در شرایطی که واشنگتن به خروج نیروهای خود از خاورمیانه ادامه میدهد و بایدن هم چک سفیدامضایی که ترامپ به سعودی داده بود را پس گرفته است، عربستان می‌بیند که دیگر نمی‌تواند به آمریکا تکیه کند و بهترین گزینه‌ای که دارد تعامل مستقیم با تهران است. مادامی که ریاض می‌توانست پشت آمریکا پنهان شود و از ادامه حمایت آمریکا از جنگ در یمن مطمئن بود، نیازی به اتخاذ رویکردی دیپلماتیک نمی‌دید.
جودت بهجت استاد امور امنیت ملی در مرکز مطالعات استراتژیک آسیای جنوبی معتقد است که عربستان، امارات و... احساس می‌کنند که چاره‌ای جز کاهش تنش با دیگر کشورها ندارند. خروج آمریکا این دیدگاه را تقویت کرده و بر بدگمانی عرب‌ها نسبت به ایالات متحده افزوده است.
درحالی که قرار است 29 نوامبر مذاکرات هسته‌ای از سر گرفته شود، تهران همچنان می‌کوشد نشان دهد که تحریم‌های آمریکا نتوانسته این کشور را منزوی کند. به گفته بهجت تهران از اینکه دولت بایدن تحریم‌ها را بردارد ناامید شده و لذا در تلاش است تا روابط خود را با همسایگانش بهبود ببخشد.
گرگوری آفتاندیلیان استاد دانشگاه آمریکایی نیز با بهجت هم‌عقیده است و اضافه می‌کند «ایرانیان امیدوار هستند که در صورت عدم احیای برجام، کشورهای دوست و همسایه از جمله عربستان را متقاعد کنند که برای کاهش تحریم‌ها واشنگتن را تحت فشار بگذارند».
اما برخی از ناظران سیاسی واقعی بودن انگیزه ایران را زیر سؤال برده و از این می‌گویند که ممکن است هدف ایران نه قصد واقعی برای حل‌و‌فصل اختلافاتش با کشورهای حاشیه خلیج فارس، که منحرف کردن افکار عمومی در صحنه داخلی و بین المللی باشد.
آقای پارسی این نظر را رد می‌کند و می‌گوید که دیپلماسی بین ایران و عربستان بیش از دو سال است که به رهبری عراق آغاز شده است. پیش از این هم تهران تلاش‌های زیادی برای گفتگو با ریاض انجام داده بود اما با پاسخ رد عربستان مواجه شد؛ زیرا آل سعود فکر می‌کردند که بهتر است آمریکا با تهدید به جنگ و وارد آوردن حداکثر فشار به ایران این کشور را تضعیف کند. وقتی این گزینه را حذف شده دیدند و نتوانستند بیش از این به آمریکا اتکا کنند، موضع خود را در مورد مذاکرات تغییر دادند.
پروفسور آفتاندیلیان معتقد است تمایل ایران به کاهش حملات لفظی به عربستان و کاهش درگیری‌های فرقه‌ای در استان شرقی عربستان و بحرین احتمالا واقعی است اما تهران برای حفظ نفوذ خود در منطقه شام، از حزب‌الله و نظام سوریه فاصله نخواهد گرفت.
با وجود ادامه گفتگوها بین دو کشور، آشتی آن دو کار آسانی نیست. به گفته بهجت بی اعتمادی بین طرفین همچنان بالا است و اگر سعودی‌ها مسئله یمن را آزمونی برای صادقانه بودن نیت ایران بدانند، احتمالا ناامید خواهند شد؛ به ویژه اینکه ایران کنترلی بر حوثی‌ها ندارد و مشخص نیست که آیا می تواند آنها را متقاعد به توقف جنگ کند یا خیر.
این استدلال مشابه را می توان در مورد وضعیت لبنان نیز داشت. به گفته کچیچیان ریاض 80 میلیارد دلار در طول دهه‌ها صرف لبنان کرده است. ایران نمی تواند از عربستان انتظار داشته باشد که بنشیند و نظاره‌گر تسلط کامل حزب‌الله بر لبنان باشد. عربستان هرکاری بتواند برای جلوگیری از این امر می‌کند و هزینه این تقابل را قطعا مردم لبنان هستند که می‌پردازند.
علیرغم تلاش‌هایی که رقبای ایران برای مقابله با نفوذ منطقه‌ای این کشور کرده‌اند، بسیاری از ناظران فکر می‌کنند که همچنان ایران است که در منطقه دست بالا را دارد. پروفسور آفتاندیلیان با بیان اینکه ایران نسبت به عربستان از اهرم‌های بیشتری برخوردار است زیرا کشور قوی‌تری است و گروه‌های نیابتی بیشتری در منطقه دارد، معتقد است که گرچه ثروت اقتصادی عربستان از ایران بیشتر می‌باشد اما احیای برجام و برداشته شدن تحریم‌ها به اقتصاد ایران کمک می‌کند؛ از این رو می‌توان ایران را از هر جهت جلوتر از عربستان دانست.
به گفته تریتا پارسی گرچه احیای برجام موقعیت ایران را تقویت می‌کند اما باعث می‌شود که عربستان هم گزینه دیگری جز دیپلماسی و مذاکره با ایران پیش روی خود نبیند؛ درحالیکه اگر برجام فروبپاشد، عربستان ممکن است بار دیگر احساس کند که می‌تواند از مذاکره با تهران اجتناب کرده و به تحریم‌ها و فشارهای آمریکا برای مهار ایران تکیه کند. بنابراین از آنجا که ایران در هرحال به حضور استراتژیک و پرقدرت خود در منطقه ادامه میدهد، اگر روند دیپلماسی شکست بخورد، عربستان آسیب بیشتری از ایران خواهد دید.
اما کچیچیان با این نظر مخالف است؛ به عقیده وی ایران در موقعیت ضعیفی قرار دارد و باید با کنار گذاشتن غرور خود به توافقات جدیدی برسد زیرا تحریم‌ها به شدت به کشور آسیب زده است.
در نهایت امید است که تهران و ریاض بفهمند برای کاهش تنش‌های شدیدی که به هر دو کشور اسیب زده، چاره‌ای جز سازش ندارند.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما