کریدور هند-خاورمیانه؛ ابتکار راه بایدن

9 سپتامبر کاخ سفید یادداشت تفاهمی منتشر کرد و بر اساس آن ایجاد کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه- اروپا IMEC را اعلام نمود. این ابتکار جدید که در حاشیه اجلاس سران گروه20 مطرح شد، هدفی جز ایجاد ارتباط و یکپارچگی اقتصادی بین آسیا، خلیج فارس و اروپا ندارد. این تفاهم نامه توسط هند، سه شریک اروپایی (فرانسه، ایتالیا،آلمان) اتحادیه اروپا و دو کشور خلیج فارس (عربستان و امارات) امضا شد .گرچه اسرائیل به طور رسمی به این تفاهم نامه نپیوسته ولی احتمالا در آینده در این پروژه مشارکت خواهد کرد

IMEC از زمان اعلام مورد توجه و انتقادهای زیادی قرار گرفته است؛ اقتصاددانان و کارشناسان امور منطقه ملاحظات خود را در مورد امکان سنجی این پروژه (از نظر سیاسی و مالی) مطرح می کنند. این پروژه قرار است در گام نخست به عنوان ابزار دیپلماتیک آمریکا برای مقابله با نفوذ چین در خاورمیانه عمل کند؛ در واقع IMEC را باید در پرتو طرح کمربند و جاده چین در نظر گرفت

بنابراین گرچه راههای دریایی و راه آهنی که در IMEC در نظر گرفته شده، ممکن است هیچگاه محقق نشود ولی بایدن این پروژه را در زمانی که نفوذ چین بیش از همیشه در خاورمیانه افزایش یافته، رونمایی کرد و از طرح آن اهداف سیاسی داشت. از زمان راه اندازی طرح کمربند و جاده در سال 2013 کشورهای حاشیه خلیج فارس بدنبال سرمایه گذاری چینی ها روی شبکه های دیجیتال یا پروژه های زیرساختی خود –از جمله بندر ابوظبی، بندر حمد در قطر و شهر ابریشم کویت- هستند و با شرکت هوواوی قراردادهای متعددی بسته اند

اخیرا کشورهای خلیج فارس تمایل خود را برای حضور در گروههایی که رهبری آن در دست چین است، نشان داده اند. دسامبر 2022 در جریان سفر شی رئیس جمهور چین به عربستان، شش عضو شورای همکاری خلیج فارس ابتکار توسعه جهانی و ابتکار امنیت جهانی چین را تأیید کردند. عربستان ماه مارس گذشته با سازمان همکاری شانگهای وارد گفتگو شد و ماه اوت از عربستان در کنار ایران، امارات و مصر دعوت شد تا به عضویت در بریکس درآید. علاوه بر این ماه مارس گذشته با میانجیگری چین، روابط دیپلماتیک ایران و عربستان پس از هفت سال از سر گرفته شد

در همین دوره آمریکا با شریکان خاورمیانه ای خود با مشکلاتی مواجه بود. زمانی که اسرائیل یک شرکت چینی را برای اداره بندر حیفا انتخاب کرد، نیروی دریایی آمریکا تهدید کرد که فعالیت های خود را در این منطقه متوقف خواهد کرد. سپس مذاکرات با امارات بر سر فروش اف35 به دلیل نگرانی آمریکا از حضور فزاینده چین در ابوظبی، متوقف شد. در نهایت اولین سفر جو بایدن به عربستان در ژوئیه 2022 زیر سایه سنگین اظهارات پیشین او در مورد سعودی قرار گرفت و به گرمی پیش نرفت. وقتی چین بین ریاض و تهران میانجیگری کرد، به نظر رسید که پکن واقعا جایگزین آمریکا به عنوان قدرت خارجیِ حاضر در خاورمیانه شده است

اینجاست که آمریکا برای معکوس کردن این روند، از پروژه IMEC رونمایی کرد اما نکته مثبت این پروژه این است که کشورها را برای انتخاب بین پکن و واشنگتن تحت فشار قرار نمی دهد و صرفا در صدد یکپارچه سازی اقتصادی شریکان آمریکا است

این پروژه در راستای چند ابتکار دیپلماتیک دیگر آمریکا در پنج سال گذشته مطرح شده است و آن را می توان ادامه توافق ابراهیم –که روابط کشورهای خلیج فارس و اسرائیل را عادی می کند- تلاش آمریکا برای عادی سازی روابط عربستان و اسرائیل و I2U2 –که همکاری اقتصادی اسرائیل، هند و امارات را ارتقا می دهد- دانست.

از سوی دیگر کارشناسان چالش های بسیاری را پیش روی این پروژه می بینند. همچون ابتکار طرح کمربند و جاده در IMEC نیز چندین بندر و راه آهن، بمبئی را به دبی و حیفا متصل می کند. به عبارت دیگر دو کریدور جداگانه در این پروژه در نظر گرفته شده است: یک مسیر دریایی که متصل کننده هند به خلیج فارس است و یک راه آهن که از خلیج فارس به اروپا می رود. در مورد بودجه ساخت این کریدور و سهم هر کشور صحبتی نشده است و این درحالی است که رسانه ها هزینه ساخت این کریدور را 8 تا 20 میلیارد دلار تخمین می زنند. وقتی از مقامات کشورها در این خصوص سؤال می شود، می گویند که این جزئیات در جلسات آینده مشخص خواهد شد

چالش دیگری که پیش روی IMEC قرار دارد، مسائل سیاسی خاورمیانه است. گرچه امروزه منطقه وضعیت آرامتری نسبت به دو سال قبل دارد ولی این شرایط می تواند به سرعت تغییر کند. پروژه های زیرساختی مشترک قبلی در خلیج فارس به دلیل رقابت بین این کشورها شکست خورده است؛ به عنوان مثال بعد از آنکه منامه سال 2017 به عربستان پیوست و دوحه را محاصره کرد، پروژه مشترک قطر و بحرین برای ایجاد یک گذرگاه به هم خورد. سال 2005 ریاض با احداث یک گذرگاه بین امارات و قطر که از آبهای عربستان می گذشت، مخالفت کرد

دو کشور کلیدی خلیج فارس در ابتکار IMEC عربستان و امارات هستند که باهم اختلافات زیادی دارند. امارات مدتهاست که راه خود را از عربستان در جنگ یمن جدا کرده و حمایت خود را از نیروهای تجزیه طلب جنوب که مخالف دولت مورد حمایت ریاض در یمن هستند، پنهان نمی کند. از سوی دیگر طرح های مدرن سازی ریاض تهدیدی برای اقتصاد دبی است زیرا سعودی به شرکت های بین المللی فشار می آورد تا دفاتر خود را در خلیج فارس به عربستان منتقل کنند. در نهایت اینکه یک مناقشه مرزی حل نشده بین امارات و عربستان وجود دارد که می تواند تشدید شود

IMEC باعث ایجاد نگرانی در میان سایر شریکان منطقه ای آمریکا –که در این پروژه حضور ندارند و احساس می کنند به حاشیه رانده شده اند- شده است. اردوغان رئیس جمهور ترکیه تأکید کرده است که «هیچ گذرگاهی بدون حضور ترکیه وجود ندارد» و به بازیگران مربوطه یاداور شده است که باید به پروژه دیگری که قرار است خلیج فارس را از طریق عراق و ترکیه به اروپا متصل کند، متعهد باشند. سایر کشورهای خلیج فارس همچون عمان و قطر نیز ممکن است احساس کنند که کنار گذاشته شده اند؛ ممکن است از نظر آنها IMEC یک ابزار سیاسی باشد تا آنها را مجبور به عادی سازی رابطه با اسرائیل کند. نتانیاهو به وضوح این ارتباط را در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل مطرح کرد و از IMEC به عنوان پروژه ای نام برد که اسرائیل را به «پل صلح و رفاه بین قاره ها» بدل می کند و به ایجاد «خاورمیانه جدید» مینجامد

همه این چالش ها ممکن است امکان تحقق IMEC را زیر سؤال ببرد اما هدف واقعی طرح پروژه که بیشتر سیاسی است تا اقتصادی، بر جای خود باقی است. برای چندین سال آمریکا به اشتباه تصور می کرد که محکوم کردن طرح ابتکار کمربند و جاده و دادن صفت هایی همچون غارتگر به چین، باعث می شود شریکان خاورمیانه ای واشنگتن از پکن فاصله بگیرند اما این ترفند مؤثر واقع نشد. لذا واشنگتن اکنون کوشیده است تا باابتکار IMEC رویکرد متفاوتی را در پیش گیرد و اینگونه متحدان خود را جمع کند. این طرح ممکن است عملی نشود ولی رویکرد جدید آمریکا در سیاست خارحی، برای هند، کشورهای خلیج فارس و اسرائیل جذابیت دارد

منبع: شورای آتلانتیک

مترجم: فاطمه رادمهر