فتوایی که هرگز وجود نداشت

حسن روحانی که در جریان مذاکرات هسته ای ایران در سال 2004 مذاکره کننده ارشد هسته ای ایران بود، هشت سال بعد در یک مصاحبه اینگونه تعریف کرد: «این ایده به ذهنم رسید که در جریان مذاکرات مسئله فتوا را مطرح کنم؛ در این زمینه هیچگونه هماهنگی قبلی وجود نداشت»

روحانی در مصاحبه با مجله مهرنامه در سال 2012، به بازگویی مذاکرات سال 2004 با وزرای خارجه فرانسه، آلمان و انگلیس پرداخت و مدعی شد که در جریان مذاکرات، به آنها گفته است آقای خامنه ای «فتوا داده و ساخت بمب را حرام اعلام کرده است. این فتوا برای ما از پیمان منع گسترش سلاح هسته ای و پروتکل الحاقی مهمتر است؛ این فتوا برای ما از هر قانونی مهمتر است»

روحانی در ادامه مصاحبه گفت که در بیان این اظهارات، اشاره به سخنرانی رهبر انقلاب در نماز جمعه یک هفته پیش از مذاکرات داشته است که بیان کرده: «ما به فکر سلاح هسته ای نیستیم. من بارها گفته ام که سلاح هسته ایِ ما، این ملت است؛ سلاح هسته ای ما همین جوانان هستند؛ ما سلاح هسته ای نمی خواهیم؛ کشوری که این همه جوان مؤمن و ملت متحد دارد، نیازی به سلاح هسته ای ندارد. تولید، ذخیره و استفاده از سلاح های هسته ای مشکل دارد؛ ما نظر خود را در این زمینه واضح گفته ایم، همه می دانند»

ولی آنچه با عنوان فتوای آقای خامنه ای در مورد سلاح های هسته ای مطرح شده، پیام هایی بوده که از سخنرانی های او برداشت شده و هرگز به صورت مکتوب در نیامده است؛ ضمن اینکه وی تنها استفاده از سلاح های هسته ای را حرام اعلام کرده است

طرح این مسئله از زمانی آغاز شد که جمهوری اسلامی بقای خود را در معرض خطر قریب الوقوع دید. رهبر انقلاب در سخنرانی که یک روز بعد از حمله آمریکا به عراق در 20 مارس 2003 انجام داد، گفت: «ما بمب هسته ای نمی خواهیم؛ ما حتی با داشتن سلاح شیمیایی مخالفیم؛ این چیزها با اصول ما همخوانی ندارد»

این خط در طول سالهای بعد توسط آقای خامنه ای و دیگر مقامات بلندپایه ایران تکرار شد و این درحالی بود که دانشمندان هسته ای ایران مشغول توسعه همه اجزای لازم برای ساخت سلاح هسته ای بودند و رهبری پیوسته از دانشمندان هسته ای تجلیل می کرد.

پیگیری اظهارات آقای خامنه ای در دو دهه گذشته نشان می دهد که او هرگز علیه ساخت سلاح هسته ای فتوا نداده و تنها علیه استفاده از سلاح های کشتار جمعی صحبت کرده است.

آنچه در گفتگوهای هسته ای با عنوان فتوا به قدرت های جهانی فروخته شد، درواقع آخرین پاراگراف پیام رهبر انقلاب در کنفرانس بین المللی خلع سلاح هسته ای در سال 2010 به میزبانی تهران بود. در این پاراگراف آمده بود: «به اعتقاد ما افزون بر سلاح هسته‌ای، دیگر انواع سلاح‌های کشتار جمعی، نظیر سلاح شیمیایی و سلاح میکروبی نیز تهدیدی جدی علیه بشریت تلقی می‌شوند. ملت ایران که خود قربانی کاربرد سلاح شیمیایی است، بیش از دیگر ملت‌ها خطر تولید و انباشت این گونه سلاح‌ها را حس می‌کند و آماده است همه‌ی امکانات خود را در مسیر مقابله با آن قرار دهد. ما کاربرد این سلاح‌ها را حرام، و تلاش برای مصونیت بخشیدن ابناء بشر از این بلای بزرگ را وظیفه‌ی همگان می‌دانیم»

وبسایت رسمی رهبر انقلاب نیز به توضیح موضع وی در مورد تسلیحات هسته ای پرداخته و تمام نظراتی که رهبر در این مورد داده را جمع اوری و فهرست کرده است. در میان هشتاد و پنج اظهار نظر ایشان کلمه «حرام» تنها سه بار و منحصرا درباره «استفاده از سلاح های هسته ای» استفاده شده است، نه تولید و ذخیره این سلاح ها. همچنین دوبار «استفاده» از سلاح های کشتار جمعی «گناهی بزرگ» خوانده شده است. در وبسایت، تنها نقل قولی که حامل عبارت «فتوا» است، به سخنرانی سال 2015 آقای خامنه ای برمی گردد که می گوید: «ما دنبال سلاح هسته‌ای نیستیم؛ نه به‌خاطر اینکه آنها میگویند، [بلکه] به‌خاطر خودمان، به‌خاطر دینمان و به‌خاطر عقلمان. هم فتوای شرعی ما این است، هم فتوای عقلی ما این است. فتوای عقلی ما هم این است که ما امروز و فردا و هیچ وقت به سلاح هسته‌ای احتیاج نداریم؛ سلاح هسته‌ای برای یک کشوری مثل کشور ما مایه‌ی دردسر است»

در شرع همه اعمال به پنج دسته تقسیم می شوند: واجب، مستحب، مباح، مکروه و حرام. در مورد تسلیحات هسته ای رهبر انقلاب آشکارا و احتمالا عمدی از زدن برچسب مذهبی به «تولید و ذخیره سازی سلاح هسته ای» پرهیز کرده و جا را برای برنامه ساخت تسلیحات هسته ای بازگذاشته است.

نکته دیگر در فقه شیعه این است که فتواها دائمی نیستند و فقیهان می توانند فتوای خود را بر اساس مقتضیات زمان تغییر دهند. در طول تاریخ اسلام آیت الله های شیعه از فتوا به عنوان ابزاری سیاسی علیه دشمنان استفاده کرده اند. برای نمونه در دهه 1890 پس از اینکه شاه قاجار امتیاز فروش و صادرات تنباکو را به یک تاجر انگلیسی داد، آیت الله میرزای شیرازی فتوا به حرمت استعمال تنباکو داد. این فتوا شاه را مجبور به لغو امتیاز کرد و به این ترتیب با براورده شدن هدف سیاسی آقای شیرازی، فتوا نیز لغو شد.

مقامات ایران بارها هشدار داده اند که اگر تحت فشار زیاد قرار گیرند، ممکن است درصدد دستیابی به سلاح هسته ای برآیند. سال 2021 محمود علوی وزیر اطلاعات وقت در گفتگو با تلویزیون دولتی ایران گفت: «رهبری در فتوای خود به صراحت فرموده اند که سلاح هسته ای خلاف شرع است. جمهوری اسلامی آن را حرام شرعی می داند و بدنبال ان نمی رود؛ اما گربه ای که در یک گوشه گیر کرده ممکن است با گربه ای که آزاد است رفتار متفاوتی داشته باشد. اگر (کشورهای غربی) ایران را به این سمت سوق دهند، دیگر تقصیر ایران نیست»

در ژوئن 2023 آقای خامنه ای به قدرت های جهانی هشدار داد که اگر نظام بخواهد سلاح هسته ای بسازد، آنها نمی توانند او را متوقف کنند. این تهدید توسط رئیس سابق سازمان انرژی اتمی ایران علی اکبر صالحی تکرار شد. ماه فوریه صالحی با افتخار از این گفت که نظام «همه اجزای لازم» برای ساخت بمب را دارد.

با تشدید تنش ها در خاورمیانه و در بحبوحه جنگ جمهوری اسلامی با اسرائیل که پس از چهار دهه از سایه بیرون آمده و چهره ای علنی به خود گرفته است، مقامات ایران در حال سنجش شرایط و واکنش جامعه بین الملل، برای اعلام آشکار آرزوهای هسته ای خود هستند.

حجت الاسلام فاکر میبدی در نمایشگاه قرآن که ماه مارس برگزار شد، در سخنانی گفت: «قرآن به مؤمنان دستور می دهد تا سلاح هایی جمع کنند که در دل دشمن هراس می افکند. سلاح های گذشته مانند شمشیر و توپ ما را به این هدف نمی رساند؛ بنابراین شاید ما باید به سلاح هسته ای دست پیدا کنیم»

محمودرضا آقامیری رئیس دانشگاه شهید بهشتی و دانشمند هسته ای (که با دفتر رهبری ارتباط دارد) 18 فروردین در تلویزیون دولتی ایران گفت که رهبر «می تواند فردا موضع خود را در مورد ساخت سلاح هسته ای تغییر دهد؛ نظام توانایی انجام این کار را دارد زیرا ساخت بمب پیچیده نیست».

آقامیری از جمله مقامات ارشد ایران است که علنا از ساخت بمب هسته ای حمایت کرده است. او در سال 2022 گفت که تهران می تواند غنی سازی اورانیوم را تا 99% افزایش دهد، کلاهک هسته ای بسازد و مانند کره شمالی از آن هم به عنوان عامل بازدارنده و هم به عنوان ابزار چانه زنی در تعامل با غرب استفاده کند.

چنین سخنانی در ایران پس از حمله 13 آوریل این کشور به اسرائیل تشدید شده است. مقامات ایران با پیش بینی پاسخ اسرائیل (که 19 آوریل انجام شد) نسبت به هدف قرار گرفتن تأسیسات هسته ای هشدار دادند.

احمد حق طلب فرمانده امنیت هسته ای سپاه روز 18 آوریل در تلویزیون دولتی ایران گفت: «اگر رژیم جعلی صهیونیستی تصمیم به حمله به سایت های هسته ای کشورمان بگیرد، بازنگری سیاست ها و دکترین هسته ای جمهوری اسلامی و کنار گذاشتن ملاحظات قبلی اعلام شده، قابل درک است»

روزنامه جوان نیز همان روز نوشت که این «نخستین بار است که یک مقام ارشد سپاه» چنین تهدیدی می کند و برجسته شدن این اظهارات در رسانه های دولتی نشان دهنده «هماهنگی در بدنه تصمیم گیر کشور است». این روزنامه به اسرائیل هشدار داد که تهدید ایران را جدی بگیرد زیرا «همه موانع فنی برطرف شده و با اشاره دست رهبری، نظام می تواند بمب هسته ای بسازد»

روزنامه هم میهن 20 آوریل نوشت که حمله جمهوری اسلامی به اسرائیل از خاک ایران نشان داد که «نیروهای نیابتی دیگر نمی توانند بازدارندگی مورد نیاز ایران را فراهم کنند». این روزنامه در ادامه افزود اگر ایران به سمت دستیابی به سلاح هسته ای گام بردارد، می تواند بازدارندگی ایجاد کند.

جواد کریمی قدوسی از اعضای کمیسیون امنیت ملی مجلس 22 آوریل در شبکه ایکس نوشت: «اگر مقام معظم رهبری اجازه دهد، یک هفته تا آزمایش اولین بمب هسته ای فاصله داریم». قدوسی که از افسران سپاه نیز هست، باتوجه به مناصبی که دارد، از تصمیماتی که در سطح بالای جمهوری اسلامی در عرصه نظامی گرفته می شود، آگاه است. وی پیش از حمله 13 آوریل ایران به اسرائیل، در توئیتی نوشته بود که این حمله قرار است «ظرف چند ساعت» انجام شود.

ناصر کنعانی سخنگوی وزارت خارجه ایران در تلاش برای آرام کردن اوضاع و کاهش شدت لفاظی های مقامات کشور، 22 آوریل گفت: «سلاح هسته ای جایی در استراتژی دفاعی و نظامی ایران ندارد».

علیرضا تقوی نیا تحلیلگر امنیتی ایران که به عنوان مهمان در برنامه های مختلف تلویزیون دولتی حضور می یابد، در واکنش به صداهای مختلفی که از داخل ایران شنیده می شود، در شبکه ایکس نوشت: «سپهبد حق طلب به وظیفه خود عمل کرد؛ کریمی قدوسی سیگنال لازم را ارسال نمود؛ سخنگوی وزارت خارجه نیز به وظیفه ذاتی خود عمل کرده است. سیاست پیچیدگی ها و ظرافت هایی دارد که همه نمی توانند آن را درک کنند»

قدوسی 23 آوریل بار دیگر در موضوع هسته ای به اظهار نظر پرداخت و گفت آژانس بین المللی انرژی اتمی می داند که جمهوری اسلامی «به نیم روز یا حداکثر یک هفته برای ساخت کلاهک هسته ای نیاز دارد»

کمال خرازی مشاور ارشد رهبر در سیاست خارجی 9 می هشدار داد که اگر اسرائیل موجودیت جمهوری اسلامی را تهدید کند، تهران دکترین هسته ای خود را تغییر خواهد داد. خرازی به الجزیره گفت: «ما تصمیمی برای ساخت بمب هسته ای نداریم ولی اگر موجودیت ایران تهدید شود، چاره ای جز تغییر دکترین نظامی خود نخواهیم داشت»

از دیرباز این رسم بین ایرانیان وجود داشته که قبل از اینکه دست به عملی جنجال برانگیز زنند، ابتدا در مورد آن سخن می گویند تا شرایط و واکنش ها را بسنجند. حالا همخوانی مقامات ایرانی از فرماندهان سپاه گرفته تا نمایندگان مجلس و دانشمندان هسته ای در دفاع از توسعه سلاح هسته ای به منظور بازدارندگی، و تأکید بر ماهیت تغییرپذیر فتوا توسط این مقامات، برنامه تسلیحات هسته ای ایران را آشکارتر از همیشه کرده است.

کوتاه سخن اینکه رهبری ایران که خود را در محاصره بحران های مختلف می بیند، احتیاط را کنار گذاشته و در تلاش برای تحکیم میراث خود و تضمین بقای جمهوری اسلامی، بیش از هر زمان دیگری در مسیر دستیابی به سلاح هسته ای گام برداشته است.

منبع: شورای آتلانتیک

 مترجم: فاطمه رادمهر

درج این مطلب به معنی تأیید ادعاهای نویسنده نبوده و صرفا به منظور آشنایی خوانندگان با نظرات مختلف صورت گرفته است