درگیری بین دو کشور ارمنستان و آذربایجان، به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه نود و تصمیم منطقه عمدتا ارمنی نشین قره باغ به جدایی از آذربایجان و پیوستنش به ایروان بر می گردد. این اقدام باعث شد که سال 1992 جنگ گسترده ای بین این دو کشور –که پس از فروپاشی شوروی استقلال یافته بودند- درگیرد و حدود 30000 نفر جان خود را از دست دهند. گرچه از سال 1994 با میانجیگری روسیه آتش بس برقرار شد، اما اوضاع بین دو کشور همیشه ناآرام و متشنج بوده است. مذاکراتی هم که فرانسه و روسیه و آمریکا برای رسیدن به یک راه حل کامل انجام دادند، به شکست انجامید و لذا هر از چند گاه شاهد شعله ور شدن آتش خشم بین دو کشور هستیم.
جنگی که در حال حاضر بین دو کشور درگرفته، جدی ترین درگیری از اوایل دهه نود تاکنون است و نگرانی ها را از اینکه پای قدرت های منطقه ای همچون روسیه و ترکیه به میدان کشیده شود و منطقه ای که کوریدور گاز است و نقش مهمی در بازار انرژی جهان ایفا می کند را بی ثبات نماید، افزایش داده است.
در دور اخیر نبردها، آذربایجان متهم شده که با انجام حمله گسترده علیه مواضع ارمنستان، موجب شده است که آن کشور اعلام حکومت نظامی کند و نیروهای خود را برای جنگ بسیج نماید. از آنسو مقامات آذربایجان مدعی هستند که در پی گلوله باران ارتش ارمنستان، 11 شهروند غیرنظامی آذربایجان کشته و 34 تن مجروح شدند. طبق گفته ها در نبرد اخیر بین دو کشور تاکنون بیش از 100 نفر کشته شده اند.
اینکه تحلیلگران احتمال می دهند در صورت ادامه جنگ، دامنه آن گسترده تر شده و از مرزهای دو کشور فراتر رود، از آن رو است که هم ارمنستان و هم آذربایجان از حمایت همسایگان قدرتمند خود در منطقه برخوردارند. آذربایجان با جمعیت مسلمان ترک خود مورد حمایت ترکیه است و ارمنستان نیز متحد نزدیک مسکو می باشد. گرچه روسیه روابط خوبی نیز با آذربایجان دارد، اما حفظ پایگاه مهم نظامی اش در ارمنستان، برای این کشور در اولویت است.
روابط بین کرملین و ایروان در سالهای اخیر خیلی گرم نبوده است. از نظر ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه، دولت فعلی ارمنستان در مقایسه با دولت های پیشین این کشور آنگونه که باید و شاید با مسکو همراه و همدل نبوده است؛ اما ارمنی ها از روسیه انتظار دارند که در صورت شدت گرفتن درگیری ها، مسکو از آنان حمایت کند. «واردان توقانیان» سفیر ارمنستان در مسکو در این خصوص اظهار کرد: «اگر لازم باشد ارمنستان از متحدین خود کمک خواهد خواست».
برخلاف روابط نه چندان گرم روسیه و ارمنستان، روابط آذربایجان و ترکیه به گرمی پیش می رود. با آغاز درگیری های اخیر، اردوغان رئیس جمهور ترکیه با زدن توئیتی، به سرعت حمایت خود را از باکو نشان داد «مردم ترکیه مثل همیشه از برادران آذربایجانی خود حمایت می کنند». وی همچنین ارمنستان را «بزرگترین تهدید برای صلح منطقه» نامید و آن کشور را محکوم کرد.
ترکیه روابطی طولانی و آمیخته با مشکل با ارمنی ها دارد و ترک ها متهم هستند که در طول جنگ جهانی اول، اقدام به نسل کشی ارامنه نموده اند. به ادعای ارامنه، در این رویداد، ترکیه اقدام به قتل عام سیستماتیک و اخراج 1.5 میلیون ارمنی از خاک آن کشور در روزهای پایانی امپراتوری عثمانی کرده است.
اما در روابط ترکیه و آذربایجان چنین مقاطع تاریکی دیده نمی شود. بسیاری از آذربایجانی ها به زبان ترکی حرف می زنند و ترکیه اولین کشوری بود که استقلال آذربایجان را در سال 1991 به رسمیت شناخت. دو کشور به طور مرتب مانورهای نظامی مشترک برگزار می کنند؛ آخرین مانور مشترک بین دو کشور ماه گذشته بود که از آن موقع مقامات ارمنستان آنکارا را متهم می کنند که با تدارک سلاح های سنگین و مزدور (اجاره جنگجویان خارجی) برای آذربایجان، از حمله این کشور به قره باغ حمایت می کند. حتی ارمنی ها روز سه شنبه ادعا کردند که یکی از هواپیماهای جنگی آنها توسط جنگنده اف 16 ترکیه ساقط شده است؛ ادعایی که ترک ها آن را نادرست خواندند.
برای کسب اطلاعات بیشتر از نقش آفرینی ترکیه در تهیه مزدور برای اذربایجان به مقاله ذیل مراجعه کنید:
*حضور مزدوران سوری در آذربایجان
در ماههای اخیر در آذربایجان کمپینی برای بازپسگیری قره باغ راه اندازی شد که حمایت گسترده مردم را به همراه داشت و حتی شاهد بودیم که هزاران نفر در ماه ژوئیه به خیابان های باکو آمدند و شعار «یا مرگ یا قره باغ» سر دادند.
برخی از دیپلمات های غربی معتقدند آذربایجان به این دلیل رو به اقدام نظامی آورده است که می بیند آمریکا که از قدیم داوری بی طرف در منطقه قفقاز بود، دیگر علاقه ای به حل نزاع ها و درگیری ها ندارد. اما همانگونه که پیشتر اشاره کردیم نگرانی بزرگتر تحلیلگران این است که نزاع اخیر باعث گسترده تر شدن درگیری شده و دامن روسیه و ترکیه را نیز بگیرد.
گرچه روابط بین مسکو و آنکارا در سالهای اخیر رو به بهبودی رفته و حتی اردوغان درحال مذاکره با کرملین برای خرید میلیاردها دلار اسلحه می باشد، اما ایجاد تنش بین دو کشور دور از ذهن نیست. اردوغان و پوتین هر دو بدنبال این هستند که نفوذ جهانی خود را توسعه دهند و می بینیم که در کشورهای مختلف درحال رقابت بوده و از جناح های رقیب هم حمایت می کنند. نمونه آشکار این رقابت در درگیری های سوریه در سال 2015 قابل مشاهده است؛ در آن سال ترک ها یک هواپیمای جنگی روسی را با این ادعا که وارد حریم هوایی ترکیه شده است سرنگون کردند. همچنین در لیبی دو کشور با یکدیگر تضاد منافع دارند و مسکو از خلیفه حفتر فرمانده ارتش ملی لیبی حمایت می کند، حال انکه آنکارا حامی نظامی دولت وفاق ملی مستقر در طرابلس است.
حمایت ترکیه از آذربایجان در جنگ با ارمنستان، این پتانسیل را دارد که زمینه دیگری را برای رقابت بین این کشور با مسکو فراهم کند و تنش ها را در قفقاز جنوبی شدت بخشد. اینکه آیا این اتفاق بیافتد یا خیر تا حد زیادی به واکنش روسیه بستگی دارد و تاکنون کرملین نشان داده است که برای کاهش تنش در منطقه، دیپلماسی و مذاکره را بر قدرت نظامی ترجیح می دهد.
در شرایطی که ترکیه بر طبل جنگ قره باغ می کوبد، ایران را ترس از درگیری های داخلی فرا گرفته است
جنگ بین ارمنستان و آذربایجان، تنش های قومی و ملی را در همسایگان این دو کشور (ایران و ترکیه) شدت بخشیده است. درحالیکه آنکارا بر طبل درگیری و خشونت های بیشتر می کوبد، تهران نسبت به افزایش تنش های قومی بین اقلیت های ارامنه و آذربایجانی این کشور دچار هراس شده است.
با ترکیه شروع کنیم که بزرگترین قدرت اقتصادی در قفقاز می باشد. حمایت کامل آنکارا از آذربایجان، شعارهای جنگ طلبانه و اجرای مانورهای نظامی مشترک، گویای آمادگی این کشور برای جنگ است. اردوغان از این مناقشه برای نشان دادن ملی گرایی خود به مردم کشورش و پرت کردن حواس آنان از بحران اقتصادی ای که دامنشان را گرفته، استفاده می کند و این استراتژی را سالهاست که در مدیترانه نیز در دست اجرا دارد.
در داخل کشور سیاست خارجی سلطه طلبانه اردوغان، به تقویت مواضع و دیدگاههای سیاسی اسلام گرایانه اش کمک کرده و زمینه اتحاد با ملی گرایان سکولار را فراهم نموده است. از موضع محکمی که در گفتگو با اروپائیان در خصوص مهاجرت و لیبی و انرژی مدیترانه گرفت، تا تبدیل دوباره ایاصوفیه به مسجد، نشان می دهد که اردوغان هر کاری می کند تا پیروزی خود را در داخل کشور تضمین نماید.
با توجه به خصومت شدیدی که این کشور با ارمنستان دارد و روابط تنگاتنگ و تاریخ مشترکش با آذربایجان، جنگ کنونی بر سر قره باغ بار دیگر فرصتی برای اردوغان ایجاد کرده است که حواس مردم کشورش را از مشکلات داخلی پرت کند و حمایت و همراهی آنان از برنامه هایش را بدست آورد؛ به ویژه آنکه کووید 19 اقتصاد ترکیه را که پیشتر هم دچار بحران های متعدد بود، به زانو در آورده است.
ایران تحولات اخیر را با نگرانی دنبال می کند. این کشور موطن جمعیت قابل ملاحظه ای از آذری ها است و شاید بتوان یک چهارم جمعیت ایران را ترک دانست؛ این درحالی است که برخی از آنها تمایلات استقلال طلبی دارند؛ بنابراین جای تعجب نیست که در مناقشه اخیر قره باغ و در حمایت از آذربایجان، تجمعاتی در تبریز، ارومیه و تهران برگزار کردند.
از زمان پیروزی انقلاب اسلامی، یکی از رویکردهای سیاست خارجی این کشور میل به قطع پیوند و رابطه سیاسی بین مناطق آذری نشین ایران و باکو بود. لذا تهران از زمان استقلال دو کشورِ آذربایجان و ارمنستان در سال 1991 حمایت از مسیحیان ارمنی را در برابر شیعیان آذربایجان در دستور کار خود قرار داد. علیرغم بهبود رابطه دو کشور ایران و آذربایجان در سالهای اخیر، باکو و تهران هنوز بر سر رابطه باکو با اسرائیل، توسعه منابع انرژی دریای خزر و حمایتی که ادعا می شود تهران از گروههای مذهبی داخل آذربایجان می کند، با یکدیگر منازعه دارند.
اخیرا باکو از اینکه تهران به روسیه اجازه داده است از طریق حریم هوایی این کشور به ارمنستان سلاح بفرستد، گله کرد. روز 28 سپتامبر مقاله ای در یکی از وبسایت های مرتبط به سرویس امنیتی آذربایجان منتشر شد که به این انتقال سلاح اشاره کرده و پرسیده بود «چه کسی دوست ماست و چه کسی دشمن ما؟» مقاله در ادامه خواستار اتخاذ موضعی روشن و قاطع تر از طرف ایران شده بود. باکو تاکنون بابت این اقدام مستقیما به تهران شکایت نبرده و حداقل این کار را به صورت علنی انجام نداده است؛ اما روز 29 سپتامبر، تهران ادعاهای مربوط به انتقال اسلحه از روسیه به ارمنستان از خاک ایران را رد کرد.
این بی اعتمادی تهران را در وضعیت بدی قرار داده است. با توجه به اینکه آذربایجان، ایران را به عنوان کشوری بی طرف نمی شناسد، پیشنهاد تهران را مبنی بر پادرمیانی بین باکو و ایروان رد کرده است. با این وجود تهران نمی تواند نسبت به اوضاع جاری بی تفاوت بماند زیرا در هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان منافعی دارد؛ ضمن اینکه ادامه درگیری ها در مرزهای شمالی اش می تواند آذری ها و ارمنی های ساکن در ایران را در حمایت از دو طرف درگیری به خیابان ها کشانده و سبب بروز نزاع و زدو خوردهایی بین آنان شود و در چنین شرایطی چه بسا مخالفان دولت هم از فرصت استفاده کننده و وارد صحنه شوند؛ به ویژه انکه اعتبار تهران در داخل کشور در پایین ترین سطح خود قرار دارد.
مترجم: فاطمه رادمهر
messages.comments