ابراهیم رئیسی در سومین سفر خارجی خود از زمان تصدی پست ریاست جمهوری در اوت 2021 از مسکو بازدید کرد. برای حامیان او این سفر که در آن وزرای خارجه، نفت و اقتصاد ایران نیز رئیسی را همراهی می‌کردند، نقطه عطفی در روابط ایران و روسیه است و چه بسا این دیدگاه درست باشد
اکنون طرفداران رابطه با روسیه در ایران همه اهرم‌های قدرت را در دست دارند و مصمم هستند که روابط خود را با روس‌ها تعمیق ببخشند. از سال 1979 هیچ رئیس جمهوری در ایران به اندازه رئیسی علنا درخواست‌های مکرر و مستمر خود را برای برقراری روابط راهبردی با مسکو مطرح نکرده است. به گفته سید محمودرضا سجادی سفیر سابق ایران در مسکو، پس از بازگشت ولادیمیر پوتین از تهران در سال 2017 وی به دستیاران خود چنین گفت که «ما از یک کشور دیدار نکردیم بلکه از دو کشور بازدید کردیم: کشور علی خامنه‌ای و کشور حسن روحانی»
گرچه قدرتمندترین مرد ایران آقای خامنه‌ای در دفاع از روابط نزدیک‌تر با روسیه و چین تزلزل‌ناپذیر بوده، اما دولت روحانی و جواد ظریف ترجیح می‌دادند بر اصلاح روابط با غرب تمرکز کنند. در مقابل پیامی که تیم رئیسی به پوتین و شرکت‌های روسی ارسال کرده‌اند این است که ایران برای تقویت روابط با مسکو جدی است و در این مسیر هیچ اختلافی در داخل نظام وجود ندارد
ایدئولوگ‌های اسلام‌گرا در ایران به ترویج شیوه زندگی و اداره امور خارجی با تکیه بر اصول مورد نظر خود باور داشتند. «نه شرقی نه غربی» شعاری بود که با انقلاب ایران متولد شد. معروف است که بنیانگذار جمهوری اسلامی آقای خمینی شوروی را به پذیرش اسلام، کنار گذاشتن کمونیسم و پیوستن به ایران در «مقابله با اعمال شیطانی غرب» دعوت کرد
اما زمانی که این اسلام‌گرایان به محدودیت‌های پیش روی خود پی بردند، دیدگاه متفاوتی درباره شوروی و بعدها روسیه پیدا کردند و به این کشور به عنوان منبع حمایت مادی که می‌تواند ایران منزوی را سرپا نگه دارد نگریستند. این روند از سال 1989 آغاز شد؛ در آن زمان ایران و شوروی قراردادهای مختلفی از جمله در مورد صادرات اسلحه به ایران و واردات گاز طبیعی از ایران به شوروی امضا کردند
اواخر دهه 1980 رئیس جمهور وقت ایران هاشمی رفسنجانی سعی کرد از کارت شوروی و روابط حسنه و فزاینده‌ای که ایران با شوروی داشت، برای ایجاد اهرم فشاری بر واشنگتن استفاده کرده و خصومت‌های تهران و واشنگتن را که پس از انقلاب اسلامی ایجاد شده بود، پایان دهد. رهبر نیز روابط نزدیک‌تر با مسکو را سبب ایمنی ایران در برابر واشنگتن می‌دید و امید داشت که با کمک روس‌ها بتواند ایران را از غرب دور نگه دارد. با گذشت سالها دیدگاه رهبر همچنان همین است؛ او بارها گفته است که «باید نگاه به شرق داشته باشیم نه نگاه به غرب». آقای خامنه‌ای روسیه را نه تنها به عنوان شریک در زمینه‌های ژئوپلیتیک و اقتصادی، که یک بازیگر مهم خارجی می‌داند که می‌تواند به نزدیکان او کمک کند تا پس از فوتش، همچنان در قدرت باقی بمانند
اما مردم ایران حاضر نیستند روسیه را به عنوان ناجی ملی بپذیرند؛ به همین دلیل است که محافل نزدیک به رهبری تأکید دارند که روسیه تغییر کرده و همان شوروی یا روسیه تزاری پیشین نیست که در طول سه قرن گذشته این همه درد و زیان به ایران تحمیل کرد. این محافل می‌گویند که منافع اکنون روسیه با منافع ایران همراستا است و هر دو خواهان عقب راندن آمریکا و کاهش قدرت آن هستند. اما سؤال این است که مسکو در کوتاه مدت چه کاری می‌تواند بکند تا تاب‌آوری تهران را در برابر تحریم‌های تلخ و دردناک آمریکا افزایش دهد؟
حمایت روسیه از ایران در جریان مذاکرات هسته‌ای وین محسوس بود و مقامات ایران نیز از این بابت علنا از روس‌ها تشکر کردند. سپتامبر 2021 روسیه از پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای حمایت کرد؛ تهران از سال 2005 در انتظار عضویت کامل در این سازمان به سر می‌برد. پس از این اقدامِ روسیه، محافل نزدیک به رهبر و رئیس جمهور ایران گفتند اگر ایران برای ایجاد روابط نزدیک‌تر با روسیه جدی باشد مسکو نیز گام‌های ایران را جبران کرده و پاسخ متقابل می‌دهد
همچنین صحبت از افزایش همکاری بین دو کشور در مناطق درگیری وجود دارد. نمونه بارز این مناطق سوریه بود؛ جایی که ایران و روسیه از سال 2015 بایکدیگر مشارکت دارند. حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران پیشنهاد داده که مسکو و تهران به عنوان بخشی از «نقشه راه 20 ساله همکاری بلندمدت» برای بازگرداندن صلح در سوریه، یمن، لیبی و افغانستان با یکدیگر همکاری کنند
امیرعبداللهیان در سخنان خود اشاره‌ای به روابط نزدیک روسیه با اسرائیل نکرد اما موضوع اسرائیل باعث می‌شود که مسکو و تهران نتوانند به این زودی‌ها برای پیگیری برنامه‌های منطقه‌ای خود در خاورمیانه به هماهنگی برسند. با این وجود در حال حاضر نیز پتانسیل کافی برای همکاری وجود دارد؛ به عنوان مثال سوریه هنوز یک پرونده ناتمام است. در مورد افغانستان، تهران و مسکو می‌توانند در صورت نیاز به مقابله با طالبان، تلاش‌های مشترک خود را علیه این گروه آغاز کنند و ایران می‌تواند زمینه ایفای نقش بیشتر روسیه را در خلیج فارس فراهم نماید
اما در حوزه همکاری‌های اقتصادی، تیم رئیسی انتظارات بالایی از نتایج سفر اخیر رئیس جمهور به مسکو دارد. جواد اوجی وزیر نفت بی‌توجه به وعده‌های محقق نشده قبلی مبنی بر همکاری راهبردی در بخش انرژی گفت: «اسناد بسیار مهمی را امضا کردیم؛ به زودی آثار آن را در حوزه انرژی خواهیم دید». اما ایرانیان برای جذب روس‌ها به بازار انرژی خود باید انگیزه‌های بهتری در آنان ایجاد کنند. بیژن زنگنه وزیر سابق نفت نه تنها به همکاری‌های استراتژیک با روسیه در حوزه نفت و گاز اعتقاد نداشت، که روسیه را رقیب ایران در بازار جهانی می‌دانست و سپاه را به خاطر کارشکنی در جذب شرکت‌های غربی سرزنش می‌کرد. تا به امروز روسیه هنوز در میان شریکان تجاری برتر ایران قرار ندارد و جایگاهش از کشورهای چین، امارات، ترکیه و عراق پایین‌تر است
از نظر دیپلماتیک، تهران و مسکو از سال 1989 روابط پایداری داشته و بحران عمیقی را در روابط فیمابین تجربه نکرده‌اند. در سطح استراتژیک، سپاه، روسیه را شریکی یاری‌رسان، هم در رقابت بر سر تبدیل شدن به قدرت برتر خاورمیانه و هم در کشمکش‌هایی که بر سر کسب قدرت در داخل ایران وجود دارد، می‌بیند. این نشان دهنده قدرت نرم مسکو در بین نسل جوان مقاماتی است که به زودی قدرت را از دست شخصیت‌های کهنسالی که انقلاب کردند، می‌گیرند. به لطف سی سال همکاری بین دو کشور، شخصیت‌های کلیدی درگیر در فرایند سیاست‌گذاری در ایران نسبت به مسکو خوش‌بینی زیادی دارند و احتمالا مسکو نیز از این اهرم هنگامی که زمان انتخاب جانشین اقای خامنه‌ای فرا رسد، استفاده خواهد کرد
آمریکا از سال 1991 روابط ایران و روسیه را نادیده گرفت و حداقل اولویتی برای تأثیرگذاری در محاسبات تهران و مسکو نسبت به یکدیگر قائل نشد. با توجه به حضور بیشتر روسیه در خاورمیانه و تشدید رقابت بین آمریکا و چین، این سؤال ایجاد می شود که تا چه زمانی آمریکا می‌تواند نزدیکی و وابستگی روز افزون ایران به چین و روسیه را نادیده بگیرد؟
ظهور جهان چند قطبی بی شک واشنگتن را برای کاهش وابستگی تهران به روسیه و چین به حرکت وا می‌دارد. در این میان استراتژیست‌های آمریکا از این واقعیت که روابط روسیه و ایران سرشار از بی‌اعتمادی است چشم‌پوشی نمی‌کنند؛ این بی‌اعتمادی فرصت خوبی را در اختیار واشنگتن قرار می‌دهد تا استراتژی مناسبی را برای جدا کردن ایران از شرق در پیش بگیرد
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما