مقامات ایران هنوز مردم را برای پذیرش توافق هسته‌ای آماده نکرده‌اند

از زمانی که ایران درگیر مذاکرات هسته‌ای با جامعه بین‌الملل شده، مقامات تلاش زیادی برای متقاعد کردن مردم در حمایت از مواضع‌ خود انجام داده‌اند. یک دهه پیش حسن روحانی می‌گفت: «هر کاری می‌کنیم، باید از حمایت مردم برخوردار باشیم. اگر تصمیمات سیاسی کشور با افکار عمومی در تضاد باشد قطعا به مشکل بر می‌خوریم»

در سال‌های منتهی به برجام، آقای خامنه‌ای اظهارات زیادی داشت که زمینه‌ سازش را فراهم کرد. او برای ابراز حمایت از تیم مذاکره کننده ایران و همزمان با گذاشتن خطوط قرمزی که نباید از آنها عبور کرد، از عبارت معروف «نرمش قهرمانانه» استفاده کرد و گفت: «گاهی یک کشتی‌گیر به دلایل فنی انعطاف نشان می‌دهد اما فراموش نمی‌کند حریفش کیست و هدف واقعی‌اش چیست». پیش از امضای برجام در سال 2015 وی بر سرعت پیام‌ها و اظهارنظرهای خود افزود و پیش از پایان مذاکرات، حداقل پنج بار در ماه‌های مه تا ژوئیه در این زمینه سخنرانی‌ کرد.

اما رهبر انقلاب در ماههای اخیر در مورد موضوع هسته‌ای سکوت کرده و هیچ تلاشی برای جهت دادن به انتظارات عمومی برای هرگونه توافقی که ممکن است در پی مذاکرات وین حاصل شود نداشته است. در واقع نظام این بار مسیر متفاوتی را در پیش گرفته: توافق هسته‌ای در اولویت نیست.

سخنان اخیر ایت الله خامنه‌ای و رئیسی

آخرین باری که رهبر انقلاب در مورد موضوع هسته‌ای به تفصیل سخن گفت، تیر ماه بود که او از دولت حسن روحانی به دلیل تمرکز بیش از حد بر بهبود رابطه با غرب، انتقاد کرد: «در این دولت مشخص شد که اعتماد به غرب کارساز نیست چون انها قرار نیست به ما کمک کنند و هروقت بتوانند ضربه می‌زنند». از بعد از این سخنرانی آقای خامنه‌ای در مورد مسئله هسته‌ای سکوت کرده و صرفا گهگاه در سخنان خود اشاره‌ای به عدم ضرورت توافق نموده است.

او ماه اوت اشاره‌ای گذرا به این واقعیت داشت که آمریکا بود که از برجام خارج شد نه ایران؛ ماه گذشته نیز به اجمال به مقبولیت مذاکره با دشمن اشاره کرد و هشدار داد که «در مقابل زورگویی و سخنان دشمن تسلیم نشده‌ایم و نخواهیم شد». برخی از ناظران این سخنان را به چراغ سبز رهبر به مذاکرات تعبیر کردند و برخی دیگر از این گفتند که توافق نزدیک است؛ اما این سخنان در چارچوب محکوم کردن جنگ نرمی که دشمنان علیه جمهوری اسلامی به راه انداخته‌اند بیان شد و آقای خامنه‌ای اشاره خاصی به پرونده هسته‌ای نکرد.

30 ژانویه آقای خامنه‌ای بار دیگر به مذاکرات وین اشاره کوتاهی کرد و به تولیدکنندگان و مقامات دولت هشدار داد که فعالیت‌های اقتصادی کشور را «مشروط به چیزی که دست ما نیست» نکنند و در آن وقفه نیاندازند. وی افزود: «نمونه‌هایی داریم که منتظر رفع تحریم‌ها نماندیم و به موفقیت رسیدیم». او همچنین به سخنان سخنگوی وزارت خارجه آمریکا اشاره کرد که گفته بود سیاست فشار حداکثری ترامپ شکست خورده است.

همین روند در رویکرد رئیس جمهور نسبت به توافق هسته‌ای نیز مشهود است. در دولت قبل، روحانی در جلسات هیأت دولت مرتبا اخبار امیدوارکننده و خوش بینانه‌ای از مذاکرات هسته‌ای می‌داد و بر لزوم تعامل با دنیا تأکید داشت. می‌گفت «به جایی رسیده‌ایم که هیچکس نمی‌تواند بگوید برجام بد بود» و در جای دیگر ادعا کرد که با احیای برجام تنها یک گام فاصله داریم. اما رئیسی به ندرت در جلسات کابینه به موضوع هسته‌ای اشاره کرده است؛ وقتی هم درباره توافق صحبت می‌کند، به صورت گذرا این کار را انجام می‌دهد و بیشتر از دفاع از حقوق ایران، لغو و خنثی کردن تحریم‌ها و تعاملی «نتیجه محور» با قدرت‌های جهانی سخن می‌گوید.

به عنوان مثال وی در مصاحبه‌ای طولانی که ماه دسامبر با تلویزیون دولتی ایران داشت، اشاره‌ای کوتاه به شرکت در مذاکرات با قدرت‌های جهانی کرد و هشدار داد که نظام «اقتصاد خود را به این مسائل گره نخواهد زد». او یک ماه بعد در پاسخی تند به استدلال حسن روحانی مبنی بر اینکه مذاکرات کلید آینده ایران است، گفت: «ما مذاکرات را دنبال می‌کنیم اما این طور نیست که مذاکرات همه چیز را حل کند»

بودجه، منبر، میز مذاکره

نگاه پرهیز از سازش، در تمام سطوح نظام منعکس شده است. به عنوان مثال درحالی که بودجه سال 2021-2022 ایران بر اساس فرضیه صادرات 2.3 میلیون بشکه نفت در روز بود، بودجه پیشنهادی برای سال‌های 2022-2023 تنها 1.2 میلیون بشکه در نظر گرفته شده است. به عبارت دیگر بودجه سال آینده بر اساس این پیش فرض چیده شده، که تحریم‌ها در جای خود باقی خواهد ماند. ماه دسامبر روزنامه فوق محافظه‌کار وطن امروز بودجه پیشنهادی را «بودجه‌ای مستقل از مذاکرات» خواند. روزنامه رسمی ایران نیز 29 ژانویه مقاله‌ای مبنی بر افزایش 40 درصدی فروش نفت بدون بازگشت به برجام نوشت و در مقاله 15 ژانویه خود فهرستی از دستاوردهای دولت را که بدون برجام و پیوستن ایران به FATF بدست آمده برجسته کرد.

ائمه جمعه که مستقیما توسط رهبر منصوب می‌شوند، در خطبه‌های خود استدلال‌های مشابهی دارند. 14 ژانویه امام جمعه تهران گفت «دشمن بیش از ما به توافق هسته‌ای نیاز دارد». 28 ژانویه احمد خاتمی خواستار لغو دائمی و نه تعلیق همه تحریم‌های هسته‌ای و غیرهسته‌ای شد.

تیم مذاکره کننده ایران نیز طرح این خواسته‌ها را رها نکرده است. در چند ماه گذشته دیپلمات‌های ایرانی بارها اعلام کرده‌اند که پیشرفت‌هایی در وین حاصل شده اما تأکید می‌کنند که واشنگتن باید سازش بیشتری برای دستیابی به توافق نشان دهد. 11 بهمن رسانه‌های ایران از جلسه‌ای خبر دادند که در آن مذاکره کننده ارشد رئیسی به نمایندگان مجلس درباره موضوعات مهمی که هنوز باید در مذاکرات به آنها رسیدگی شود گفت و افزود «ایران حق دارد درخواست لغو همه تحریم‌ها را داشته باشد اما تا به امروز طرف مقابل تنها لغو برخی از تحریم‌ها را پذیرفته است».

با این حال شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد در داخل نظام بحث‌هایی برای سازش و تعامل رو به جلو با غرب در جریان است. سعید جلیلی نماینده رهبر در شورای عالی امنیت ملی ظاهرا نامه‌ای 200 صفحه‌ای به آقای خامنه‌ای نوشته و ضمن گلایه از تیم مذاکره کننده ایران به رهبری علی باقری کنی، رویکردی جایگزین ارائه داده است که حاوی پایان دادن به مذاکرات و خروج از برجام و حرکت به سمت دستیابی به اورانیوم غنی شده نود درصدی است. اما شیوه رهبر ایران در بحث هسته‌ای، تندروی و برداشتن گام‌های رادیکال نیست. وی یک استراتژی دقیق را ترجیح می‌دهد؛ البته این بدان معنا نیست که او توافق را تحت شرایط کنونی می‌پذیرد ولی از مذاکرات خارج هم نخواهد شد.

از دیگر بحث‌هایی که بین مقامات ایران جریان دارد، مذاکره مستقیم با آمریکا است. زمانی که حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه و علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی از احتمال مذاکره مستقیم در صورت تحقق شرایط مناسب سخن گفتند، با انتقاد شدید روزنامه‌های تندرو مواجه شدند و شمخانی به سرعت از موضع خود عقب نشینی کرد.

در همین حال روزنامه ایران 2 فوریه به مناسبت اولین سالگرد ریاست جمهوری بایدن در آمریکا، نسخه‌ای ویژه منتشر کرد و به این موضوع پرداخت که دولت بایدن به وعده‌های خود عمل نکرده و راه ترامپ را دنبال می‌کند. این موضع منعکس کننده دیدگاه دیرینه نظام است که رؤسای جمهور امریکا در مواجهه با ایران هیچ تفاوتی باهم ندارند. جالب بود که این مقاله بر موضوعاتی غیر از پرونده هسته‌ای متمرکز بود و شاید می‌کوشید تا نشان دهد نارضایتی‌های تهران از واشنگتن فراتر از موضوع هسته‌ای است.

گام بعدی چیست؟

درست است که نظام در اتخاذ تصمیمات خود توجهی به خواست مردم ندارد اما غالبا سعی می‌کند قبل از هر حرکت بزرگی، افکار عمومی را آماده نماید. بنابراین اگر قرار باشد در وین مصالحه‌ای انجام پذیرد، باید مقدمات آن از قبل فراهم شود. ولی تاکنون مقامات ایران، مردم را نه برای سازش و نه برای یک دوره طولانی از مذاکرات بی‌نتیجه آماده کرده‌اند. البته وقایع می‌توانند به سرعت تغییر کنند و ممکن است تهران به توافق برسد اما فعلا به شکل علنی از مواضع حداکثری خود عقب نشینی نکرده است.

نظام در ماه جاری چهل و سومین سالگرد خود را جشن می‌گیرد، بنابراین می‌توان انتظار داشت که لفاظی‌هایش حتی تهاجمی‌تر و انقلابی‌تر نیز شود. اما اگر رویکردش در مراسم بزرگداشت انقلاب به ویژه 8 فوریه سالگرد موسوم به بیعت همافران تغییر کند –چنانکه آقای خامنه‌ای قبلا از سخنرانی در این مراسم برای نشان دادن موضعش در قبال برجام استفاده کرده بود- نشانه قابل توجهی است مبنی بر اینکه تهران آماده سازش شده است. تا آن روز نظام به ارسال این پیام ادامه می‌دهد که عجله‌ای برای توافق ندارد.

*منبع: انستیتو واشنگتن

مترجم: فاطمه رادمهر