توافق هسته ای با ایران که چند بار در آستانه احیا قرار داشت، حالا مرده به نظر می رسد. علیرغم چند دور مذاکره در وین از سال 2021 و پیشرفت هایی که ایران و آمریکا در این مذاکرات داشتند، در نهایت نتوانستند به نتیجه ای برسند.
مارک فیتزپاتریک از مؤسسه مطالعات استراتژیک می گوید: «درست است که برجام در کمای عمیق است ولی هنوز نمرده است. حداقل هیچ یک از طرفین نمی خواهند آن را مرده اعلام کنند زیرا این امر به منزله اعتراف به شکست سیاست خارجی است». اما کارشناسان دیگر نگاه بدبینانه تری دارند؛ علی واعظ مدیر امور ایران و مشاور گروه بین المللی بحران می گوید: «تصور اینکه بتوان توافق را احیا کرد سخت است». به اعتقاد الی گرانمایه معاون رئیس برنامه خاورمیانه شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا: «توافق بیش از هر زمان دیگری پوچ و توخالی شده و جای چندانی برای خوش بینی نیست». اما اگر برجام واقعا مرده، از این به بعد چه می شود؟ ممکن است ایران در موقعیت آستانه باشد و به زودی به سلاح اتمی برسد، منطقه وارد مسابقه تسلیحاتی شود، بازی جاسوسی بین اسرائیل و ایران به مراحل خطرناکی برسد، حتی ممکن است ایران و آمریکا وارد رویارویی نظامی شوند.
تهران قبلا هم متهم شده بود که نیروهای نیابتی خود را برای حمله به اهداف آمریکا و متحدانش در منطقه مستقر کرده است؛ با مرگ برجام ایران می تواند شدت و فراوانی این حملات را افزایش دهد.
آمریکا و اتحادیه اروپا می توانند تحریم های بیشتری علیه ایران اعمال کنند و فضای بیشتری را برای خرابکاری پنهانی اسرائیل در نیروگاههای هسته ای ایران در اختیار این کشور قرار دهند. آنها همچنین ممکن است عربستان و امارات و اسرائیل را تشویق به ائتلاف نظامی کنند؛ از دیگر گزینه های غرب مداخله نظامی مستقیم است. وقتی دولت بایدن به قدرت رسید، به شدت با سیاست فشار حداکثری ترامپ علیه ایران مخالف بود ولی اکنون طرحی مشابه همان طرح ترامپ مورد بحث قرار گرفته است. بر اساس این طرح شرکت ها و نهادهای چینی وارد کننده نفت خام ایران جریمه می شوند و تحویل سیستم های دفاعی به اسرائیل سرعت می یابد.
یک دیپلمات اروپایی به ما گفت که انتظار می رود ایران سلاح هسته ای بسازد یا حداقل آماده باشد که در صورت بی نتیجه ماندن تلاش ها برای احیای توافق، به سرعت دست به ساخت سلاح هسته ای زند. وی افزود «در پایان، من مداخله نظامی آمریکا برای جلوگیری از هسته ای شدن ایران را دور نمی بینم». به عقیده علی واعظ اگر ایران به سمت دستیابی به سلاح هسته ای برود، آمریکا با دو انتخاب ناخوشایند روبرو خواهد شد: «یا ایران هسته ای را بپذیرد و در کنار آن زندگی کند یا تأسیسات هسته ای ایران را بمباران کند»
به گفته گرانمایه: «در جامعه اطلاعاتی آمریکا این باور وجود ندارد که ایران مدتی است قصد ساخت بمب هسته ای را کرده است؛ ولی بسیاری از کارشناسان معتقدند که اگر برجام رسما از هم فروبپاشد، احتمال ساخت بمب هسته ای توسط ایران به شدت افزایش می یابد». ظن پایتخت های غربی به نیت ایران زمانی افزایش یافت که ایران در واکنش به خروج ترامپ از برجام سطح غنی سازی اورانیوم خود را افزایش داد و به حد موقعیت آستانه رساند.
به گفته فیتزپاتریک: «با ادامه روند فعلی، ایران به تولید بیشتر اورانیومِ با غنای بالا، بهره برداری از سانتریفیوژهای پیشرفته تر و محدود کردن نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی ادامه خواهد داد و در عین حال به توافق پادمانی که مربوط به برجام است پایبند خواهد ماند. هدف این کشور از اتخاذ این گام ها این خواهد بود که ضمن نزدیک شدن به توانایی ساخت سلاح هسته ای، آمریکا را وادار کند تا تحریم ها را لغو نماید»
پیشتر جو بایدن گفته بود که آمریکا آماده است تا از زور علیه ایران به عنوان «اخرین راه حل» استفاده کند ولی برخی تحلیلگران بر این باورند که بایدن ترجیح می دهد به جای اتخاذ دور دیگری از فشار حداکثری یا جنگی تمام عیار، دست به رویکرد دیپلماتیک خلاقانه تری زند. برای مثال گروه بین المللی بحران پیشنهاد داده است که آمریکا در ازای کاهش ذخایر اورانیوم غنی شده 60 درصدی ایران، بخشی از دارایی های این کشور را آزاد کند.
اما بی اعتمادی عمیق بین دو طرف که باعث بی نتیجه ماندن مذاکرات شده، احتمالا روی هرگونه توافقی که در آینده حاصل شود تأثیر منفی خواهد گذاشت. به گفته کارشناسان یکی از اختلافات بین دو طرف بر سر تحقیقات آژانس در مورد فعالیت های هسته ای ایران در سه سایت اعلام نشده است. ایران خواستار پایان دادن به تحقیقات شده و اخیرا به آژانس بین المللی انرژی پیشنهاد دسترسی به سایت ها را داده است؛ ولی آژانس همچنان راجع به جزئیات اورانیوم یافت شده در آنجا می پرسد .کارشناسان و دیپلمات ها باور ندارند که تهران این جزئیات را ارائه دهد زیرا می تواند باعث وارد شدن اتهامات جدید به این کشور شود.
حذف سپاه از فهرست سازمان های تروریستی خارجی نیز یکی دیگر از موضوعات مورد اختلاف بود که به گفته برخی رسانه ها از دستور کار ایران خارج شده ولی منابع دیپلماتیک اروپایی می گویند که ایران همچنان بر این خواسته اصرار دارد.
اخیرا پس از استفاده از پهپادهای ایران در جنگ اوکراین توسط روسیه و نیز پس از گسترده شدن اعتراضات خیابانی در ایران، تمایل برای از سرگیری مذاکرات در واشنگتن و اروپا کاهش یافت است و دو طرف اهرم های جدیدی را برای استفاده از مذاکرات برای خود می بینند. ایران معتقد است قدرت مذاکره اش از زمانی که جنگ اوکراین منجر به افزایش قیمت نفت شد افزایش یافته و احتمال بیشتری وجود دارد که غرب برای بازگرداندن نفت ایران به بازار جهانی امتیاز دهد، از سوی دیگر آمریکا می خواهد منتظر بماند وتأثیر اعتراضات ایران را بر ثبات نظام ببیند.
برخی از تحلیلگران استدلال می کنند اگر برجام احیا می شد به نفع اقتصاد ایران بود و ممکن بود این اعتراضات گسترده شکل نگیرد، ولی ابراهیم رئیسی بارها اعلام کرده است که برای توافق عجله ندارد. او ماه سپتامبر در مجمع عمومی سازمان ملل گفت: «ما در بسیاری از موارد موفق شده ایم تحریم های آمریکا را خنثی کنیم و بر سیاست فشار حداکثری شکست مفتضحانه ای وارد آوریم. ما مستقل از هر توافقی راه خود را پیدا کرده و استوار ادامه خواهیم داد». محمد مرندی مشاور تیم مذاکره کننده ایران نیز در توئیتی از صبر ایران نوشت و گفت: «زمستان نزدیک است و اتحادیه اروپا با بحران انرژی مواجه است»
در حالی که ایران به غنی سازی اورانیوم و اجتناب از نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی ادامه می دهد، آمریکا و شریکانش اصرار دارند که بهترین پیشنهاد را روی میز مذاکره با ایران گذاشته اند، دیگر فرصت برای مذاکره تمام شده و متن نهایی روی میز است. به گفته پیتر استانو سخنگوی امور خارجه اتحادیه اروپا: «این متن دیگر مورد مذاکره مجدد قرار نخواهد گرفت؛ زمان به نفع ما نیست، اکنون وقت تصمیم گیری های سیاسی است»
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما