روز 29 اکتبر ترکیه صدمین سال جمهوری خود را جشن می گیرد و این درحالی است که اردوغانِ اسلام گرا و مخالف آتاتورک، در رأس کشور قرار دارد. سؤالی که مطرح است این است که در دوران زمامداری اردوغان، ترکیه سکولار چقدر تغییر کرده و دین چه تأثیری بر زندگی سیاسی و اجتماعی مردم گذاشته است
اردوغان در طول دو دهه ای که بر اریکه قدرت تکیه زد، کوشید سکولاریسم را که میراث اتاتورک بود تضعیف کند. اسلام گرایان می گویند که اتاتورک دین را از حوزه عمومی به کل پاک نموده و در ایجاد مدرنیسم تندروی کرده بود. اردوغان بار دیگر تعادل را در جامعه برقرار کرد؛ زنان محجبه قادر به تصدی کرسی های پارلمان و مناصب دولتی شدند و روز به روز بر تعداد مساجد و رشته های مرتبط با علوم دینی افزوده شد. منتقدان اردوغان می گویند که اقدامات وی بیش از همه سکولاریسم ترکیه و حقوق زنان را در معرض تهدید قرار داده است؛ برای مثال علیرغم افزایش زن کشی، ترکیه از کنوانسیون استانبول که هدفش مبارزه با خشونت علیه زنان بود خارج شد
علی یایچی اوغلو مورخ امپراتوری عثمانی و ترکیه مدرن در دانشگاه استنفورد می گوید: «از دیدگاه اردوغان و حزب عدالت و توسعه، پیروان شاخه حنفی اسلام سنی صاحبان واقعی ترکیه تلقی می شوند. اردوغان از طریق ایجاد طبقه ای جدید از ترک های ثروتمند که به رژیم او مرتبط هستند، در پی ایجاد اشرافیتی جدید با محوریت خانواده اش است»
از این رو است که می بینیم او جشن های روز جمهوری را به جای کاخ دولما باغچه که محل سکونت اتاتورک بود، در سمت اسیایی بسفر و در جایی برگزار می کند که به نام محمد ششم آخرین سلطان امپراتوری عثمانی نامگذاری شده است
ولی پژوهش های متعددی انجام شده که نشان می دهد دولت هرچه بیشتر بر اسلامی کردن جامعه تأکید می کند، تعداد فزاینده ای از جوانان ترک از دین روبرمی گردانند. همچنین سلیم کورو محقق ترک می گوید معنویت و روح اسلام در جامعه رو به ضعف گذاشته و اسلام به ابزاری برای دستیابی به سود و قدرت بدل شده است
متروپل یک سازمان نظرسنجی در آنکارا ماه اکتبر یک نظرسنجی انجام داد که در آن 41% از پرسش شوندگان اعلام کردند طرفدار حکومت جمهوری هستند و تنها 19% خود را حامی حکومت اسلامی معرفی نمودند (تقریبا 3% نیز مشتاق بازگشت به دوران سلطنت بودند). همین نظرسنجی نشان داد که 64.4% مؤید سکولاریسم هستند و 28.6% سکولاریسم را تأیید نمی کنند. حدود 44.9% گفتند که می خواهند ترکیه شبیه آلمان باشد و در رده های بعدی قطر با 9.4% و چین با 5.2% قرار داشتند
عایشه جودار قوم شناس مقیم برلین که در مورد اسلام گرایان در ترکیه می نویسد می گوید: «زنان جوانی که می خواهند از محیط مذهبی خانواده دور شوند، عمیقا شیفته آتاتورک هستند و حجاب و دینداری را کنار می گذارند، روز به روز بیشتر می شود. حزب عدالت و توسعه این را می داند زیرا که در خانه ها و محافل اجتماعی خود نیز شاهد این مسئله هست»
جودار افزود: «اردوغان می خواهد چهره آتاتورک را تحت الشعاع قرار داده و خود را جایگزین کند ولی ظاهرا متوجه عدم موفقیت خود شده است؛ به همین دلیل تصمیم گرفته که روز جمهوری را کم اهمیت جلوه داده و جشن را پرشکوه برگزار نکند»
جنی وایت انسان شناس آمریکایی و نویسنده کتاب «ناسیونالیست های مسلمان و ترک های جدید» می گوید: «ممکن است اینگونه به نظر برسد که معرفی قهرمانان عثمانی در رسانه ها و سریال ها، چهره آتاتورک را تحت الشعاع قرار داده؛ ولی اکثر مردم ترکیه همچنان او را ناجی کشور می دانند و مورد احترام قرار می دهند»
امروزه ترکیه هفدهمین اقتصاد بزرگ جهان است، برترین شرکت هواپیمایی جهان را از نظر تعداد مقصد دارد و سال 2022 چهارمین کشور پربازدید در جهان بوده است. جمعیتش از سال 1913 شش برابر شده و به 86 میلیون نفر رسیده است که تقریبا نیمی از آنها زیر 30 سال هستند و بیش از 76% انها در شهرها زندگی می کنند. اردوغان و حزب عدالت و توسعه اقتصاد ترکیه را به اوج رساندند. در جبهه دیپلماتیک روابط این کشور با متحدانش در ناتو دچار اختلال شده و مذاکرات عضویت در اتحادیه اروپا به پایان رسیده ولی با توجه به جغرافیای مهم این کشور، همچنان در رویدادهای سیاسی جهان نقش آفرین و تأثیرگذار است
اما هاکی تاس محقق در مقاله خود با عنوان «ترکیه جدید مثل قدیم است» اشاره می کند که این کشور همچنان درگیر تفرقه و ناامنی است «این مسئله که ترک دقیقا چه کسی است، همچنان در جامعه ترکیه مورد سؤال است و پاسخ قاطعی ندارد؛ این امر بحران هویت ترکیه را نشان می دهد و احتمال فروپاشی کشور را تقویت می کند»
به نوشته وایت: «فرهنگ وفاداری و تبعیت بی چون و چرا از یک رهبر و حاکم مطلق، همچون گذشته وجود دارد و همچنان ارتباطات مهمتر از شایستگی است»
گسل های قومی در این کشور به شدت عمیق است؛ درحالی که اردوغان اسرائیل را به خاطر کشتن نوزادان در غزه مورد انتقاد قرار می دهد، پهپادهای ترکیه در عملیات علیه شبه نظامیان حزب کارگران کردستان، زنان و کودکان را در سوریه و عراق می کشند. بی توجهی به حقوق بشر امری عادی است و هزاران نفر از جمله دانشگاهیان و فعالان مدنی زندانی می شوند. رسانه های مستقل از بین رفته اند؛ با شکست قاطع اپوزیسیون و بی اعتبار شدن آنها در انتخابات ماه مه، مهاجرت جوانان متخصص سرعت گرفته است. خشونت نژادپرستانه علیه حدود 3.7 میلیون سوری در حال افزایش است. در صدمین سالگرد ترکیه مدرن دیگر به سختی می توان شعار اتاتورک «خوشا به حال کسی که خود را ترک می خواند» را سرداد
پیش از آنکه زنان سوئیس حق رأی بدست آورند، اتاتورک به زنان ترکیه حق رأی داد؛ حقوقی برابر با مردان در قانون به آنها اعطا کرد و تعدد زوجات را ممنوع نمود؛ زنان سکولار به این دلایل به او احترام می گذارند. ولی درحالیکه تا سال 1990 زنان نمی توانستند بدون رضایت شوهرانشان کار کنند، این اردوغان بود که قانون قیمومیت را لغو کرد. وی نخستین رهبر ترکیه بود که اجازه مذاکرات مستقیم صلح با حزب کارگران کردستان و رهبر آن عبدالله اوجالان را داد، مجازات اعدام را لغو نمود و سیاست شکنجه صفر را اعلام کرد؛ این اصلاحات او در راستای کسب رضایت اتحادیه اروپا برای پیوستن ترکیه به اتحادیه انجام شد.
اردوغان بیش از اسلاف خود به تحقق بسیاری از آرمان های غربگرایانه آتاتورک نزدیک شد؛ او به جای اینکه میراث آتاتورک را از بین ببرد میراث خود را از بین برد.
اردوغان میراث اتاتورک را به چالش می کشد
تلویزیون دولتی ترکیه با اشاره به جنگ اسرائیل و غزه، پوشش خبری جشن های صدمین سالگرد جمهوری ترکیه را لغو کرده است. نبود مهمانان خارجی در این جشن ها، این احساس را به وجود آورده است که اردوغان ترجیح می دهد جشن جمهوری لغو شود
اوزل استاد دانشگاه قدیر استانبول می گوید: «اردوغان واقعا نمی خواهد جمهوری را جشن بگیرد؛ او هیچ کاری برای ایجاد فضای جشن و شادی انجام نشده و مردم از این بابت ناراضی هستند»
به گفته اکرم ایسین مورخ و نویسنده «آتاتورک هنوز از سوی قشر وسیعی از جامعه به عنوان آزادیبخش تلقی می شود که هم از ترک ها در برابر مهاجمان جنگ جهانی اول دفاع کرد و هم به محافظه کاری مذهبی سلاطین پایان داد. مردمی را در نظر بگیرید که 600 سال تحت حاکمیت یک سلسله زندگی می کردند، هرکه سرش را بالا می گرفت با چوب زده می شد، فضای ترس حاکم بود. تحت جمهوری سکولار و اروپا محور آتاتورک مردم اجازه یافتند روی پای خود بایستند و حقوقشان تضمین شود»
حساس ترین اصلاحی که در زمان اتاتورک صورت گرفت، حذف دین از زندگی عمومی بود. این را می توان در سرنوشت ایاصوفیه دید؛ عثمانی ها این کلیسای جامع قدیمی را مسجد کرده بودند ولی اتاتورک بی طرفی مذهبی پیشه کرد و این ساختمان را که تحت حفاظت یونسکو بود، به موزه تبدیل نمود
اردوغان سال 2020 بار دیگر ایاصوفیه را به مسجد تبدیل کرد و خشم و انتقاد رقیبان سکولارش برانگیخت. به گفته برک استادیار دانشگاه سابانچی استانبول «اردوغان علاقه زیادی دارد روی هر چیزی نشان و اسم خود را بگذارد». وی افزود: «اسلام سیاسی با سکولاریسم و جمهوریت مشکل دارد. ما با دولتی وارد قرن دوم جمهوری ترکیه می شویم که با جمهوری سر صلح و سازگاری ندارد. شاید این کار را آگاهانه انجام می دهد زیرا هرچه جامعه دو قطبی شود، اردغان قدرت بیشتری می گیرد. پیام اصلی او در روز یکشنبه این خواهد بود که در مدت بیست سالی که شخصیت اول کشور بوده، بیش از صدسال کار انجام داده است»
جشن یکشنبه شامل نمایش پهپادها بر فراز تنگه بسفر و آتش بازی در شهرهای اصلی ترکیه خواهد بود. نمایش پهپاد اشاره ای ضمنی به دستاوردهای شرکت بایکار است که توسط داماد اردوغان تأسیس شده است. این جشن می تواند تاحدی تحت الشعاع تجمع میلیونی قرار گیرد که در دفاع از فلسطینیان توسط حزب عدالت و توسعه برای روز شنبه در استانبول برنامه ریزی شده است
به گفته اوزل از دانشگاه قدیر «این درحالی است ک حزب می توانست تجمع حمایت از فلسطینیان را برای هفته آینده سازماندهی کند. صدمین سالگرد جمهوری تنها یک بار در قرن اتفاق می افتد؛ دولت ما دولتی حزبی است که همیشه با جمهوریت مخالف بوده است».
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما