وقتی مقامات ارشد ترکیه در آوریل گذشته در باکو با همتایان اسرائیلی خود دیدار محرمانهای برگزار کردند، فضای گفتگو برخلاف انتظار، دوستانه بود.
در نخستین جلسه، دو طرف توافق کردند یک خط تماس مستقیم برای جلوگیری از برخوردهای تصادفی ایجاد کنند، چرا که هر دو کشور نیروها، هواپیماها و پهپادهایی در خاک سوریه دارند.
در همان شب، رؤسای دو هیئت به همراه تیمهایشان، به رهبری یک مقام ارشد اطلاعاتی ترکیه و یک مقام ارشد امنیت ملی اسرائیل، در رستورانی شام خوردند.
در حالی که این گروه مشغول صرف غذا بودند، اتفاقی غیرمنتظره رخ داد: فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی ایران که در سفر رسمی به باکو بود، وارد رستوران شد.
وقتی او مشغول نوشیدن چای خود بود، محافظان آذربایجانی بهطور مؤدبانه به راهنمایش اشاره کردند که در مکان اشتباهی حضور دارد. صادق بهسرعت و بدون آنکه ظاهراً کسی از اعضای هیئت ترکیه-اسرائیل را بشناسد، از رستوران خارج شد.
این اتفاق بازتابی از وضعیت در سوریه بود: در حالی که ایرانیها از سوریه کنار زده شدهاند، اسرائیل و ترکیه هر کدام اهداف خاص خود را دنبال میکنند؛ اهدافی که گاه همراستا و اغلب متضاد هستند.
اعتمادسازی و از دست رفتن آن
ترکیه که سالها از اپوزیسیون سوریه در برابر بشار اسد حمایت کرده بود، اکنون روابط نزدیکی با حاکمان جدید دمشق دارد.
در ماه آوریل، وقتی اسرائیل چند پایگاه هوایی سوریه را که قرار بود تحت کنترل ارتش ترکیه قرار گیرند هدف قرار داد—پایگاههایی که قرار بود برای آموزش نیروهای محلی و عملیات علیه داعش استفاده شوند—واکنش آنکارا نسبتاً محتاطانه بود. به تشویق ایالات متحده، ترکیه تصمیم گرفت وارد گفتگو با اسرائیل شود و به دنبال راهحلی میانه بگردد.
اسرائیل دو نگرانی اصلی داشت: اول اینکه اگر ترکیه سامانههای راداری پیشرفته و دفاع هوایی را در پایگاه هوایی T4 مستقر کند، عملیات هوایی اسرائیل—از جمله حملات علیه ایران—در معرض افشا قرار میگیرد. دوم اینکه استقرار این سامانهها ممکن است بهطور کلی مانع برخی عملیاتهای هوایی اسرائیل شود.
برای رسیدگی به این مسائل، مقامات ترکیهای در جلسات بعدی در باکو، نمایندگانی از دولت سوریه را نیز وارد گفتگو کردند. در اقدامی برای اعتمادسازی، سوریها توافق کردند که نیروهای نظامی خود را به برخی مناطق در جنوب سوریه اعزام نکنند.
آنکارا تلاش داشت به اسرائیل نشان دهد که قصد ندارد سوریه را به تهدیدی برای امنیت اسرائیل تبدیل کند.
بازگشت بحران
اما سه ماه بعد، بحران جدیدی نشان داد که گفتگوها با اسرائیل نتوانسته اختلافات عمیقتر بر سر سوریه را حل کند.
پس از درگیریهای خونین بین شبهنظامیان دروزی و بدوی در روز یکشنبه، دولت سوریه بنا به درخواست مقامات محلی، نیروهایش را به سویدا اعزام کرد، که همین امر باعث شد اسرائیل حملات شدیدی علیه ارتش سوریه آغاز کند.
با بازپسگیری بخشهای بیشتری از استان سویدا توسط نیروهای سوری، جنگندههای اسرائیلی همچنان اهدافی در دمشق از جمله وزارت دفاع سوریه و مناطق نزدیک به کاخ ریاستجمهوری را هدف قرار دادند.
حملات روز چهارشنبه بهویژه به دمشق، غیرمنتظره بود، چراکه همزمان با دیدار دیگری میان مقامات سوری و اسرائیلی در باکو صورت گرفت، که در پی سفر رئیسجمهور سوریه، احمد شرع، به آذربایجان در آخر هفته بود.
این حملات، ترکیه را در موقعیتی دشوار قرار داد؛ آنکارا اهرم فشاری جز متقاعد کردن آمریکا برای اعمال فشار بر نتانیاهو جهت پذیرش آتشبس در اختیار ندارد.
روز چهارشنبه، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، اعلام نمود که ترکیه دیدگاهها و پیشنهادات خود درباره بحران سویدا را از طریق کانالهای اطلاعاتی به اسرائیل منتقل کرده است، اما تصریح کرد که آتشبس تنها با میانجیگری آمریکا ممکن خواهد بود.
این اظهارات نشان داد که آنکارا هنوز در حال تعامل مستقیم با اسرائیل است و تمایلی به تقابل آشکار ندارد.
پرهیز از تکرار اشتباهات ایران
در رسانههای اجتماعی، برخی خواستار استقرار سامانههای دفاع هوایی ترکیه برای بازدارندگی در برابر حملات بیشتر اسرائیل شدند، و برخی دیگر معتقد بودند آنکارا باید بلافاصله کنترل پایگاههای ارتش سوریه را بهدست گیرد تا از حملات بیشتر جلوگیری کند.
اما مقامات ترکیهای در گفتوگو با Middle East Eye، تأکید کردند که تمایلی به ورود به رویارویی مستقیم با اسرائیل در سوریه یا تبدیل شدن سوریه به یک میدان نبرد دیگر ندارند، بهویژه پس از ۱۳ سال جنگ داخلی.
آنها همچنین نگراناند که تنشها تلاشها برای بازسازی سوریه بهعنوان یک دولت را بی نتیجه گذاشته و سرمایهگذاران خارجی را فراری دهد؛ در حالی که هم سوریه و هم ترکیه به دنبال جذب سرمایه خارجی برای اقتصادهای خود هستند.
مقامات ترکیهای معتقدند تمام بحرانها باید از طریق دیپلماسی حل شوند، چراکه اسرائیل اغلب درگیریهای نظامی را بهعنوان بهانهای برای پیگیری برنامههای توسعهطلبانهاش استفاده میکند.
ترکیه همچنین نمیخواهد اشتباهات ایران در سوریه را تکرار کند. آنکارا قصد ندارد مشروعیت دولت شرع را تضعیف کند یا مانند تهران در پی سلطه منطقهای باشد.
با این حال، آنکارا گمان میکند که اسرائیل عمداً در پی ایجاد بحران است و از این بحرانها بهعنوان بهانهای برای بیثباتسازی بیشتر منطقه از طریق حملات نظامی استفاده میکند. مقامات اسرائیلی بارها آشکارا گفتهاند که معتقدند سوریه باید تجزیه شود.
محدودیتهای توان نظامی ترکیه
حتی اگر ترکیه بخواهد به قدرت سخت متوسل شود، با محدودیتهای جدی روبهروست.
یوسف آکبابا، کارشناس صنایع دفاعی ترکیه، در پستی که اکنون از شبکه X حذف شده، نوشت: «برای اینکه ارتش ترکیه بتواند امنیت هوایی سوریه را بر فراز دمشق تأمین کند، نیاز به سامانههای دفاع هوایی و تجهیزات پروازی پیشرفته دارد.»
او افزود: «با موجودی فعلی که حتی برای حفاظت از خود ترکیه هم کافی نیست، ما نمیتوانیم از کشور دیگری دفاع کنیم.»
وی همچنین اشاره کرد که کشورهایی مانند عربستان سعودی، امارات و قطر در این زمینه داراییهای بسیار بهتری نسبت به ترکیه دارند.
سامانههای دفاعی ترکیه نیاز به نوسازی دارند
ناوگان هواپیماهای F-16 ترکیه نیازمند نوسازی فوری است. قرارداد چند میلیارد دلاری آنکارا با واشنگتن برای ارتقا این ناوگان و مذاکرات در مورد خرید جنگندههای یوروفایتر هنوز در جریان است.
اگرچه ترکیه سامانههای دفاع هوایی حصار را بهصورت داخلی تولید کرده، اما تعداد آنها محدود است.
برنامهریزان نظامی ترکیه حتی استقرار سامانههای موشکی روسی S-400 در سوریه را بررسی کردهاند، اما واشنگتن با این ایده بهشدت مخالف است.
با وجود بازدیدهای مکرر مقامات نظامی ترکیه از دمشق، اشتیاقی برای ایجاد پایگاههای ترکیهای در سوریه وجود ندارد.
بر اساس سنت نظامی ترکیه، استقرار نیرو در عمق خاک کشورهای دیگر ناپسند است، و پس از نزدیک به یک دهه حضور در سوریه، تمایلی برای ماجراجویی بیشتر وجود ندارد.
مهمتر از همه، دولت سوریه نیز هنوز توان امضای قراردادهای لازم برای دعوت رسمی از آنکارا را ندارد، زیرا شرع هنوز پارلمان موقت پیشبینیشده در قانون اساسی جدید سوریه را تشکیل نداده است. برای چنین توافقهایی، تصویب پارلمانی الزامی است.
دیدگاه غالب در آنکارا همچنان این است که دیپلماسی بهترین راه برای حل بحران با اسرائیل است، بهویژه با توجه به اینکه دولت ترامپ، عربستان سعودی و بخش بزرگی از اتحادیه عرب از دولت جدید سوریه حمایت میکنند.
فیدان روز چهارشنبه گفت: «این وضعیت نهفقط برای منطقه بلکه برای خود اسرائیل بسیار خطرناک است. جامعه بینالمللی—بهویژه ایالات متحده، اتحادیه اروپا و کشورهای منطقه—باید کمی حساسیت نشان دهند و جلوی اسرائیل را بگیرند. در غیر اینصورت، میتوان با اطمینان گفت که عواقب ناگواری در راه خواهد بود.»
اهداف اسرائیل در سوریه چیست؟
حملات اخیر به پایتخت سوریه نشاندهنده تشدید کمپین نظامی اسرائیل در این کشور است. اسرائیل از زمان سرنگونی دیکتاتور سوریه، بشار اسد، در اوایل دسامبر ۲۰۲۴، بمباران سوریه را بهطور چشمگیری افزایش داده است؛ ظاهراً با این هدف که تسلیحات اسد به دست دولت جدید نیفتد.
به گفته چارلز لیستر، رئیس برنامه سوریه در مؤسسه خاورمیانه مستقر در واشنگتن، از دسامبر ۲۰۲۵ تاکنون، اسرائیل نزدیک به ۱۰۰۰ حمله به خاک سوریه انجام داده و حدود ۱۸۰ کیلومتر مربع از خاک این کشور را اشغال کرده است. لیستر تأکید میکند که دولت سوریه تا کنون هیچ واکنشی به این اقدامات نشان نداده است.
روابط رسمی میان دو کشور از سال ۱۹۶۷ در وضعیت جنگی قرار دارد. در آن سال، اسرائیل بلندیهای جولان سوریه را که منطقهای راهبردی در مرز محسوب میشود، اشغال کرد و سپس در سال ۱۹۸۱ آن را بهطور یکجانبه ضمیمه خاک خود نمود. با این حال، جامعه بینالملل همچنان بلندیهای جولان را بخشی از خاک سوریه تحت اشغال نظامی اسرائیل میداند. تنها ایالات متحده این منطقه را بهعنوان بخشی از اسرائیل به رسمیت میشناسد.
پس از سقوط اسد، نیروهای اسرائیلی فراتر از منطقهٔ غیرنظامی حرکت کردند؛ منطقهای که طبق توافق آتشبس سال ۱۹۷۴ و تحت نظارت سازمان ملل، میان اسرائیل و سوریه ایجاد شده بود.
یوسی مکلبرگ، استاد روابط بینالملل در دانشگاه ریجنت لندن، در گفتوگو با DW گفت: «حملات اخیر، پیامی برای دولت دمشق است مبنی بر اینکه اسرائیل با دقت و نگرانی آنچه در سوریه رخ میدهد را دنبال میکند.» او افزود: «یکی از مشکلات دولت فعلی اسرائیل این است که تنها ابزار عمل آن، استفاده از زور است.»
مکلبرگ همچنین گفت: «در داخل اسرائیل فشار زیادی برای محافظت از دروزیها وجود دارد، زیرا اتحاد تاریخی و عمیقی میان دروزیها و یهودیان اسرائیل برقرار است.»
در داخل اسرائیل، جامعه دروزی متشکل از حدود ۱۵۰ هزار نفر است و مردان دروزی بهطور منظم در ارتش اسرائیل خدمت میکنند. در سوریه نیز حدود ۷۰۰ هزار دروزی زندگی میکنند که یکی از بزرگترین اقلیتهای مذهبی کشور را تشکیل میدهند.
اما برخی معتقدند که زمانبندی حملات اخیر اسرائیل به سوریه نیز حائز اهمیت بوده است. روز چهارشنبه، نتانیاهو مجبور شد در دادگاه حاضر شود تا به اتهامات مربوط به پرونده فساد مالی خود پاسخ دهد. در عین حال، دولت ائتلافی او نیز بهشدت تضعیف شده، چراکه در اوایل ماه جاری دو حزب از ائتلاف جدا شدند. این وضعیت میتواند منجر به برگزاری انتخابات عمومی در ابتدای سال ۲۰۲۶ شود.
نتانیاهو همچنین با فشار روزافزون آمریکا و کشورهای اروپایی برای پایان دادن به جنگ غزه مواجه است و همزمان درخواستهایی برای بازگرداندن گروگانهایی که همچنان در اختیار گروه حماس قرار دارند دریافت میکند. افزون بر این، نتانیاهو در برابر موج محکومیتهای داخلی و بینالمللی بابت فاجعه انسانی ناشی از عملیات نظامی مداوم اسرائیل در غزه قرار دارد.
مکلبرگ گفت: «با توجه به سطح بالای بدبینی و فرصتطلبی نتانیاهو، او ممکن است از موقعیتهایی مانند درگیریهای مربوط به اقلیت دروزی سوریه برای منحرف کردن توجهها از مشکلات حقوقیاش و بحران در ائتلاف حکومتی استفاده کند.» او افزود: «باز نگه داشتن حداقل یک جبهه و نمایش خود بهعنوان آقای امنیت، همان شیوهای است که همیشه در پیش گرفته است.»
هفته آینده، پارلمان اسرائیل به تعطیلات تابستانی میرود و سیاست داخلی تا ماه اکتبر به حالت تعلیق درمیآید.
به گفته مایکل بول از شبکه رِین، هدف دیگر اسرائیل این است که سوریه به دولتی بسیار ضعیف یا به کشوری «شکسته» تبدیل شود تا دیگر تهدیدی برای اسرائیل نباشد.
به گفته نَنَر خواچ، تحلیلگر ارشد امور سوریه در اندیشکده «گروه بحران بینالمللی»، بهنظر میرسد این هدف در حال تحقق است.
او به DW گفت: «دمشق از درگیریهای اخیر تضعیفشده بیرون آمد، مجبور به عقبنشینی نظامی شد و اعتماد نهفقط دروزیها بلکه دیگر جوامعی که با دولت همراستا نیستند را نیز از دست داد.»
از دید او، اکنون سوریه حتی شکنندهتر از پیش شده است. خواچ افزود: «دمشق همچنین از نظر ژئوپولیتیکی بازنده شد، چراکه دولت حضورش را در جنوب، بهویژه در سویدا، از دست داده است.»
او نسبت به توانایی احمد شرع، رئیسجمهور موقت سوریه، در عمل به وعده خود برای محافظت از اقلیت دروزی تردید دارد.
خواچ گفت: «بهنظر میرسد این وعده بیشتر یک ژست سیاسی باشد تا تضمینی معتبر.» او توضیح داد که نیروهای دولتی سوریه در عمل در کنار شبهنظامیان ضد دروزی ایستادهاند و گزارشهای معتبر متعددی از آزار غیرنظامیان دروزی توسط برخی یگانهای دولتی وجود دارد.
او در پایان تأکید کرد: «اگر دمشق رویکرد امنیتی خود را اصلاح نکند و نیروهایش را پاسخگو نسازد، در قانعکردن دروزیها و سایر اقلیتها نسبت به توانایی واقعی خود در تأمین امنیت آنها، با مشکل جدی روبهرو خواهد شد.»
هنوز برای صحبت درباره عادیسازی روابط اسرائیل و سوریه زود است
دولت ترامپ در ماههای اخیر تلاش کرده است دولت جدید سوریه را به پیوستن به «توافقنامههای ابراهیم» و عادیسازی روابط با اسرائیل ترغیب کند. اما حملات اخیر اسرائیل به نیروهای دولتی سوریه نشاندهنده موانع متعدد در مسیر برقراری روابط رسمی دیپلماتیک میان این دو دشمن دیرینه است.
این حملات در حالی رخ داد که دولت ترامپ آغاز به ایجاد روابطی دوستانهتر با دولت موقت سوریه به رهبری «احمد شرع» کرده بود، از جمله با لغو تحریمها علیه سوریه در اواخر ژوئن. اکنون، این وضعیت هدف کاخ سفید برای ثبات سوریه در دوران گذار از یک جنگ داخلی ویرانگر ۱۳ ساله را در معرض خطر قرار داده است.
آرون زلین، پژوهشگر ارشد در مؤسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک، به نشریه SitRep گفت: «با توجه به شرایط فعلی، صحبت کردن درباره پیوستن سوریه به توافقنامههای ابراهیم در این مقطع زمانی قطعاً بسیار زود است.»
ارتش اسرائیل از زمانی که نیروهای اپوزیسیون به رهبری شرع در اواخر سال ۲۰۲۴، بشار اسد، رهبر دیرپای سوریه را سرنگون کردند، در سوریه فعال بوده است. اما حملات این هفته، جدیترین تشدید اقدامات اسرائیل علیه دولت جدید سوریه تاکنون به شمار میرود. روز چهارشنبه، حملات اسرائیل به دمشق، مقر فرماندهی ارتش سوریه را تخریب کرد و به نزدیکی کاخ ریاستجمهوری نیز اصابت داشت.
دولت اسرائیل اعلام کرد این حملات در روزهای اخیر با هدف محافظت از جامعه مذهبی اقلیت دروزی سوریه انجام شدهاند؛ جامعهای که در داخل اسرائیل نیز جمعیت بانفوذی دارد. اسرائیل همچنین مدعی شد این اقدامات برای حفظ منطقهای غیرنظامی در امتداد مرزهای خود با سوریه ضروری بوده است.
اسرائیل کاتز، وزیر دفاع اسرائیل، روز چهارشنبه از دمشق خواست تا «دست از سر دروزیهای سویدا بردارد» و وعده داد که حملات به نیروهای سوری تا زمانی که آنها از این شهر عقبنشینی نکنند ادامه خواهد یافت.
رهبران دروزی و دولت سوریه روز چهارشنبه اعلام کردند که آتشبس برقرار شده است. اما اوضاع همچنان ناپایدار است و این حادثه، نمونه دیگری از تهدید خشونتهای فرقهای برای تضعیف دولت جدید سوریه به شمار میرود.
زلین میگوید اکنون عادیسازی روابط برای سوریه «بسیار دشوارتر» شده است، و اضافه میکند که بسیاری از اقدامات اسرائیل در سوریه پس از سقوط رژیم اسد، ماهیتی بیثباتکننده داشتهاند و تحت دکترین امنیتی پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ انجام گرفتهاند. هدف این دکترین «از بین بردن تمام تهدیدات در همه جا» است، حتی اگر به قیمت از دست رفتن فرصتهای ایجاد مرزهای آرام در چارچوب یک رابطه جدید تمام شود.
با آنکه گیدئون ساعر، وزیر خارجه اسرائیل، در اواخر ژوئن اعلام کرد که اسرائیل آماده گسترش توافقنامههای ابراهیم است و بهطور خاص از سوریه در این زمینه نام برد، اما عملیات نظامی اسرائیل در سوریه—در کنار مسائلی نظیر اشغال بلندیهای جولان توسط اسرائیل و جنگ جاری در غزه—کارشناسان را نسبت به امکان عادیسازی در آینده نزدیک بدبین کرده است.
جاشوا لندیس، رئیس مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه اوکلاهما، به SitRep گفت که بهنظر میرسد ابراز تمایل اسرائیل به برقراری روابط گرمتر با سوریه در ماههای اخیر صرفاً برای «خشنود کردن آمریکا» بوده و افزود: «فکر نمیکنم اسرائیل واقعاً به گفتوگوهای جدی علاقهمند باشد.»
او همچنین این وضعیت را «نمایشی» و نوعی «تئاتر کابوکی» توصیف کرد.
لندیس گفت که بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل، ترجیح میدهد سوریه در وضعیت «ضعیف و متزلزل» باقی بماند و «توان ضربه زدن به اسرائیل را نداشته باشد». او افزود: «سیاست اسرائیل در محافظت از دروزیها و جلوگیری از حرکت ارتش سوریه به جنوب دمشق با هدف حفظ همین وضعیت و ایجاد نوعی منطقه حائل طراحی شده است.»
لندیس ادامه داد: «ایالات متحده و اسرائیل ارزیابیهایی کاملاً متضاد از وضعیت سوریه دارند. آمریکا نگران است، چراکه دو متحد اصلیاش در منطقه—اسرائیل و ترکیه—در این مسئله با هم اختلاف دارند.»
ترامپ نمیخواهد اسرائیل و ترکیه—که یکی از متحدان اصلی دولت شرع محسوب میشود—به سمت یک درگیری پیش بروند. اما در نهایت، اسرائیل «به شرع اعتماد ندارد»؛ فردی که سابقه عضویت در القاعده دارد و گذشتهای پیچیده داشته است، و از نظر اسرائیل همچنان یک تروریست محسوب میشود.
با این حال، این به آن معنا نیست که شرع برای عادیسازی شتاب دارد. او نیز عوامل داخلی بسیاری را باید در نظر بگیرد، از جمله اینکه بخشی از حامیان او را جهادیهایی تشکیل میدهند که دشمن اسرائیل هستند و از حملات ۷ اکتبر علیه اسرائیل استقبال کردهاند.
لندیس گفت، ممکن است اسرائیل روی این حساب باز کرده باشد که دولت شرع چندان دوام نخواهد آورد، که این خود مانعی دیگر در مسیر مذاکرات جدی درباره عادیسازی روابط محسوب میشود. او گفت: «تصور میکنم افراد زیادی در اسرائیل فکر میکنند که این دولت ممکن است شکست بخورد. بنابراین، چرا باید توافقی با آن انجام دهیم؟»
برای مطالعه بیشتر در این زمینه رجوع کنید به: پنج پرسش درباره حملات اسرائیل به سوریه
نظر شما