تعیین رهبر جدید، نیاز به مجلسی مطیع دارد

نتایج انتخابات مجلس خبرگان که اول مارس در ایران برگزار شد، برای درک چگونگی آماده شدن نظام برای انتخاب رهبر بعدی اهمیت زیادی دارد. مسئولیت اصلی این مجلس، تعیین جانشین آقای خامنه ای –پس از فوت یا ناتوانی ایشان در انجام مسئولیت هایش- است

این انتخابات شاهد کمترین میزان مشارکت رأی دهندگان در تاریخ جمهوری اسلامی بود. از سال 2016 دولت، انتخابات مجلس خبرگان و مجلس شورای اسلامی را به صورت همزمان برگزار کرده است تا مشارکت عمومی را در انتخابات مجلس خبرگان افزایش دهد؛ زیرا مشارکت در انتخابات مجلس خبرگان –به استثنای نخستین انتخابات خبرگان که سال 1982 برگزار شد- کمتر از سایر انتخابات ها بوده است. برای مثال در انتخابات سال 2016 میزان مشارکت در انتخابات خبرگان 61% و در انتخابات مجلس شورای اسلامی 62% بود

وزارت کشور که مسئولیت برگزاری انتخابات در ایران را بر عهده دارد، میزان مشارکت در انتخابات اخیر خبرگان را 41% اعلام کرد؛ ولی بسیاری از روزنامه نگاران و تحلیلگران نسبت به این رقم ابراز تردید نموده و معتقدند که مشارکت واقعی کمتر بوده است. شواهد قابل توجهی از تقلب در انتخابات وجود دارد، مانند استفاده از شماره ملی برخی از شهروندان برای رأی دادن از طرف انها. ولی حتی اگر نرخ مشارکت اعلام شده توسط وزارت کشور را درست بدانیم، می بینیم که مشارکت در این انتخابات کمتر از تمام انتخابات های پیشین بوده است

برای درک بهتر میزان کاهش مشارکت در انتخابات مجلس خبرگان، آمار تهران می تواند راهنما باشد. علیرضا اعرافی نفر نخست تهران حدود 899000 رأی بدست آورد، ولی هاشمی رفسنجانی در انتخابات پیشین بیش از 2.3 میلیون رأی کسب کرد و این درحالی بود که هشت سال پیش واجدین شرایط شرکت در انتخابات کمتر بودند. در انتخابات سال 2016 حتی جنتی که به عنوان آخرین نفر در تهران به خبرگان راه یافت، بیش از 1.3 میلیون رأی داشت

در انتخابات اخیر تنها 26 نفر در تهران واجد شرایط نامزدی اعلام شدند و این درحالی است که سال 2016، 33 نفر واجد شرایط بودند؛ بنابراین کاهش آراء نامزدها به دلیل رقابت بیشتر نبود، بلکه نتیجه کاهش مشارکت رأی دهندگان و افزایش آراء باطله بود.

انتخابات اخیر در شرایطی برگزار شد که حتی برخی از مدافعان سرسخت شرکت در انتخابات از جمله محمد خاتمی رئیس جمهور سابق ایران، از رأی دادن خودداری کردند. پس از اعتراضات سال 2009 خاتمی به دلیل حمایت قاطع از مشارکت در انتخابات با انتقاد شدید مخالفان، منتقدان و بسیاری از نزدیکان خود مواجه شد

در انتخابات مجلس خبرگان ابتدا 510 نفر به عنوان نامزد ثبت نام کردند که شورای نگهبان 366 نفر را رد صلاحیت کرد؛ بنابراین تنها 144 نفر برای تصاحب 88 کرسی مجلس باهم رقابت کردند. رد صلاحیت گسترده کاندیداها در انتخابات اخیر انتقادات گسترده فعالان سیاسی ایران به ویژه اصلاح طلبان را در پی داشت. ائتلافی از گروهها و فعالان اصلاح طلب بیانیه ای منتشر کردند و اعلام نمودند که در انتخاباتی «بی معنا و غیررقابتی» شرکت نمی کنند. این ائتلاف تأکید کرد که چون صلاحیت هیچ یک از نامزدانش مورد تأیید شورای نگهبان قرار نگرفته، نمی تواند لیست انتخاباتی دهد. همچنین جمعی از روحانیون ایران که در انتخابات قبلی از محمد خاتمی و حسن روحانی حمایت کرده بودند، در بیانیه ای اعلام کردند که برای انتخابات مجلس خبرگان نامزدی برای معرفی ندارند

در انتخابات اخیر به طور میانگین کمتر از دو نامزد برای هر کرسی در مجلس خبرگان رقابت کردند که وضعیت عجیبی را در بسیاری از استان ها ایجاد کرد. برای مثال در فارس و آذربایجان شرقی که هر کدام پنج نماینده در مجلس دارند، تنها شش نامزد تأیید صلاحیت شدند؛ در استان های خوزستان و خراسان رضوی نیز که هر کدام شش نماینده دارد، هشت نامزد باهم رقابت کردند

ابراهیم رئیسی گرچه متولد خراسان رضوی است، تصمیم گرفت در استان خود وارد رقابت نشده و در خراسان جنوبی که بسیار کوچک تر است و بافت بسیار محافظه کارتری دارد، شرکت کند. خراسان جنوبی تنها یک نماینده در مجلس خبرگان دارد. شورای نگهبان چهار نامزد دیگر را که در این استان ثبت نام کرده بودند، رد صلاحیت کرد؛ در نتیجه یک روحانی ناشناس به نام حسن روحبخش برای ایجاد فضای رقابتی نامزد شد. این درحالی بود که خود او به صراحت اعلام کرد هیچ برنامه مشخصی ندارد و نه برای کسب پیروزی، که صرفا برای برگزاری پرشورتر انتخابات کاندید شده است

همزمان شورای نگهبان تعدادی از روحانیون سرشناس را به بهانه های مختلف رد صلاحیت کرد. اکثر کسانی که رد صلاحیت شدند بی تردید به جمهوری اسلامی وفادار بودند اما به نظر می رسید که شورای نگهبان در مورد نحوه رفتار آنها در انتخابات رهبر بعدی، قانع نشده است

حسن روحانی که سابقه 24 سال عضویت در مجلس خبرگان را داشت، در میان رد صلاحیت شدگان بود. محمود علوی نیز که در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی وزیر اطلاعات بود و 24 سال در خبرگان عضویت داشت، در کنار احمد منتظری مقدم رئیس پیشین دیوان عالی کشور، از جمله دیگر رد صلاحیت شدگان بودند. شایان ذکر است که بسیاری از روحانیون معروفی که قبلا توسط شورای نگهبان رد صلاحیت شده بودند مانند حسن خمینی، در انتخابات امسال نامزد نشدند

پس از انتخابات نیز مشخص شد که برخی از نامزدان بانفوذی که مدتی است جایگاه خود را در حلقه نزدیکان رهبری از دست داده اند، نتوانستند آراء کافی را بدست آورند و کرسی های خود را از دست دادند. در میان این افراد صادق لاریجانی رئیس فعلی مجمع تشخیص مصحلت نظام از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ جالب آنکه وی تا چند سال پیش نامزد جانشینی آقای خامنه ای بود

صادق لاریجانی هشت سال ریاست قوه قضائیه را بر عهده داشت؛ 20 سال عضو شورای نگهبان و 25 سال عضو مجلس خبرگان بود. اما پس از پایان دوران ریاست وی بر قوه قضائیه، یاران ابراهیم رئیسی –که پس از لاریجانی متصدی مقام ریاست قوه قضائیه شد- برخی از نزدیکان لاریجانی را به اتهام فساد مالی بازداشت کردند و رسانه ها و افراد نزدیک به ولی فقیه او را مورد انتقادهای بی سابقه ای قرار دادند. صادق لاریجانی پس از انتخابات ریاست جمهوری سال 2021 و در واکنش به رد صلاحیت برادرش علی لاریجانی –از دیگر چهره های بانفوذ در جمهوری اسلامی- از شورای نگهبان استعفا داد

در انتخابات اخیر مجلس خبرگان، صادق لاریجانی از زادگاهش استان مازندران نامزد شد و با چهار نامزد دیگر برای کسب چهار کرسی رقابت کرد؛ ولی متحمل شکستی سخت شد

حضور حداقلی در انتخابات مجلس خبرگان، کم بودن آراء نامزدها و حضور محدود چهره های برجسته، همگی پیام خاصی را به گوش می رساند: مجلس ششم خبرگان ضعیف تر از مجالس خبرگان پیشین است

باتوجه به اینکه دوره مجلس خبرگان هشت ساله است و آقای خامنه ای 84 سال دارد، این مجلس به احتمال زیاد رهبر بعدی را انتخاب خواهد کرد و این کار را در شرایطی انجام می دهد که از اعتبار کمتری نسبت به مجالس پیشین برخوردار است

نکته اینجاست که مجلس ششم خبرگان و نمایندگانش ممکن است فاقد اعتبار باشند ولی مشکلات کمتری را در انتخاب جانشین آقای خامنه ای ایجاد می کنند. تجربه نشان داده است که آقای خامنه ای در مسائل راهبردی، با رویکرد سپاه –که فرماندهان ارشدش مستقیما توسط او منصوب می شوند- همسو است؛ در چنین شرایطی هرچه اعضای خبرگان جاه طلبی کمتری داشته باشند و ضعیف تر باشند، کنترل آنها در زمان تعیین رهبر بعدی ساده تر خواهد بود. به نظر می رسد که انتظار اصلی آقای خامنه ای و یارانش از مجلس خبرگان ششم این است که گوش به فرمان بوده، به سرعت بر تصمیماتی که از قبل گرفته شده است مهر تأیید زنند

اهمیت حضور نمایندگانی در مجلس خبرگان که مطیع دستورات هستند، زمانی بیشتر می شود که در نظر بگیریم نظر رهبر در مورد جانشین خود می تواند در طول زمان تغییر کند (همانگونه که در مورد آقای خمینی نیز چنین بود)

نباید فراموش کرد که محمود هاشمی شاهرودی رئیس قوه قضائیه بین سالهای 1999 تا 2009 به عنوان یکی از نامزدان جانشینی رهبری مطرح بود. وی در دوران ریاست بعدی قوه قضائیه (صادق لاریجانی) متهم به حمایت از مدیران مفسد مالی شد. در جنگ قدرت بین شاهرودی و لاریجانی، سرانجام شاهرودی تسلیم شد، در صحنه سیاسی ایران به حاشیه رفت و دیگر نامش به عنوان جانشین بالقوه رهبری مطرح نبود. او اواخر سال 2018 در حالی که ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام را بر عهده داشت، درگذشت

صادق لاریجانی نیز به همین ترتیب به حاشیه رانده شد. وی در دوران ریاستش بر قوه قضائیه کاندیدای بالقوه جانشینی آقای خامنه ای بود؛ ولی به تدریج در جنگ قدرت، میدان را به رقیبان پرنفوذتر خود واگذار کرد. سقوط لاریجانی همزمان شد با روی کار آمدن ابراهیم رئیسی. رئیسی نیز از زمان انتصاب به ریاست قوه قضائیه در سال 2019 تا به امروز، به عنوان نامزد احتمالی رهبری تلقی می شود؛ ولی باتوجه به اینکه در دوران رهبری آقای خامنه ای همه رئیسان جمهور در نهایت نفوذ و موقعیت خود را از دست داده اند، مشخص نیست که رئیسی تا چه زمانی در گود رقابت باقی می ماند. این بلاتکلیفی در مورد سایر نامزدان احتمالی رهبری از جمله مجتبی خامنه ای نیز صدق می کند

بنابراین ممکن است آقای خامنه ای اکنون به یک فرد خاص به عنوان جانشین خود متمایل شود؛ ولی هیچ تضمینی وجود ندارد که این ترجیح در آینده تغییر نکند و ممکن است شانس افراد مختلف برای جانشینی رهبری به مرور زمان افزایش یا کاهش یابد

همه اینها نشان می دهد که پایبندی مجلس خبرگان ششم به دیدگاههای جاری رهبری ناکافی است؛ این مجلس باید آنقدر منعطف باشد که با دیدگاههای آینده آقای خامنه ای نیز در مورد مسئله جانشینی و دیگر مسائل کلیدی کشور بی چون و چرا همراهی کند

به نظر می رسد که این ویژگی ها به خوبی با ساختار مجلس خبرگان جدید منطبق است؛ البته همچنان نمی توان صددرصد رفتار اعضای این مجلس را در آینده پیش بینی کرد و ممکن است سرنوشت جمهوری اسلامی برخلاف تصورها به گونه ای دیگر رقم بخورد

منبع: مؤسسه خاورمیانه

مترجم: فاطمه رادمهر

برای مطالعه بیشتر در این خصوص رجوع کنید به حرکت به دوران پسا خامنه ای؛ نقش سپاه مهمتر است یا روحانیت