در سه سال گذشته سیاست خارجی عربستان از موضع تقابلی و مداخه جویانه تغییر مسیر داده و مبتنی بر تعامل سازنده با قدرت های منطقه شده است. این تغییر توسط بن سلمان ولیعهد کشور رهبری می شود
تعامل با دیگر کشورها به عربستان اجازه می دهد تا تمرکز خود را روی برنامه تحول اقتصادی و چشم انداز 2030 بگذارد و نفوذ خود را در جهان تقویت کند. ولی درگیری های منطقه محدودیت ها و موانعی را که دیلپماسی سعودی با ان مواجه است، آشکار کرده است
مجموعه ای از عوامل از جمله کاهش اعتماد به تضمین های امنیتی آمریکا، ضرورت اجرای اصلاحات اقتصادی، و هزینه های مادی و غیرمادی مداخله نظامی در یمن، منجر به تغییر سیاست خارجی عربستان شد. ولی آنچه بن سلمان را تکان اساسی داد و متوجه اشتباه بودن سیاست خود کرد، 14 سپتامبر 2019 بود که پالایشگاه نفت بقیق و میدان نفتی خریس با موشک های کروز و پهپاد هدف حمله قرار گرفت و بیش از نیمی از تولید نفت عربستان مختل شد. در واکنش به این حمله و باتوجه به تصمیم آمریکا برای خودداری از اقدام متقابل علیه ایران، ریاض تلاش های خود را برای گفتگوی غیرمستقیم با ایران و تنش زدایی با آن کشور اغاز کرد
عربستان پس از کنار گذاشتن سیاست تقابلی خود، در نشست سران شورای همکاری خلیج فارس که در ژانویه 2021 در العلا برگزار شد، به محاصره چهار ساله قطر پایان داد. دیگر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نیز از این روند پیروی کردند و به این ترتیب اختلافات درون کشورهای خلیج فارس به پایان رسید. پس از آن دیپلمات های سعودی در آوریل 2022 با میانجی گری سازمان ملل، با آتش بس با حوثی های یمن موافقت کردند. سیاستگذاران سعودی گفتمان خود را در مورد ترکیه تغییر دادند. در نشستی که ژوئن 2022 بین بن سلمان و اردوغان در آنکارا برگزار شد، دو طرف بر «اغاز دور جدیدی از همکاری در روابط دوجانبه» متعهد شدند
در ادامه ریاض از تلاش نافرجام خود برای سرنگونی بشار اسد عقب نشینی کرد. شاهزاده فیصل بن فرحان وزیر امور خارجه عربستان در سخنانی که در فوریه 2023 در کنفرانس امنیتی مونیخ ایراد کرد، گفت که انزوای اسد روبه پایان است «ادامه وضعیت موجود امکانپذیر نیست...هیچ راهی برای دستیابی به اهداف حداکثری وجود ندارد». سه ماه بعد عربستان میزبان نشست اتحادیه عرب بود؛ در آن نشست اسد پس از دوازده سال مورد استقبال قرار گرفت و کار نمایندگی های دیپلماتیک دو کشور از سرگرفته شد
از سوی دیگر مذاکراتی که در مقاطع مختلف توسط عمان و عراق در یک دوره دوساله تسهیل شده بود، سرانجام مارس 2023 نتیجه داد و عربستان با میانجیگری چین، بر سر احیای روابط دیپلماتیک با ایران به توافق رسید. اوت گذشته وال استریت ژورنال گزارش داد که مقامات سعودی و آمریکا برای عادی سازی روابط عربستان و اسرائیل به پیشرفت هایی رسیده اند
بن سلمان روی آماده کردن کشور برای آینده پس از نفت و تنوع بخشیدن به اقتصاد متمرکز شده و دیپلماسی سعودی را در جهت ایفای نقش مستقل و تأثیرگذار در صحنه جهانی و تأمین منافع عربستان قرار داده است. بر این اساس عربستان تعامل دیپلماتیک خود را تشدید کرده و تلاش نموده تا وجهه و شهرت این کشور و نیز شخص بن سلمان را بازسازی کند. عربستان به این باور رسیده است که جهان امروز چندقطبی است پس در کنار حفظ اتحاد با امریکا، کوشیده است تا روابط خود را با مسکو و پکن تقویت کند. همچنین این کشور حضور خود را در مجامع بین المللی مختلف افزایش داده و خود را به عنوان کشوری هوادار صلح و میانجی در اختلافات و تنش ها معرفی کرده است
جهت گیری عربستان به سمت آسیا و تعمیق روابط با چین روبه افزایش است ولی رهبری عربستان می فهمد که بعید است پکن در آینده نزدیک جانشین آمریکا به عنوان حافظ صلح و امنیت منطقه شود. با این حال ریاض کوشیده است به ایالات متحده نشان دهد که حاضر به تن دادن به فشارهای این کشور نیست؛ از همین رو می بینیم که عربستان در برابر فشار آمریکا و اروپا برای منزوی کردن روسیه پس از حمله به اوکراین، مقاومت کرده و به همکاری با مسکو در زمینه سیاست نفتی در چارچوب اوپک پلاس ادامه داده است
قدرت مالی سعودی، این کشور را قادر می سازد تا نقش مهمی در چارچوب گروه بیست (بزرگترین بلوک اقتصادی جهان) ایفا کند. در جریان اجلاس سپتامبر 2023 مذاکره کنندگان سعودی به طرز ماهرانه ای توانستند طرح پیشنهادی «حذف سوخت های فسیلی» را اصلاح کنند. همچنین در حاشیه این نشست با حمایت عربستان ایجاد گذرگاه هند-خاورمیانه اعلام شد. در صورت تحقق این پروژه، منطقه خلیح فارس به عنوان نقطه کانونی تجارت جهانی قرار می گیرد و فرصت های متعدد شغلی در عربستان ایجاد می شود
ریاض برای کشورهای جنوب جهانی (به ویژه در آفریقا) نیز دیپلماسی خاصی دارد. نوامبر گذشته عربستان میزبان اجلاس سران عربستان و آفریقا بود؛ در این نشست رهبران پنجاه کشور از سراسر آفریقا گردهم امدند. بن سلمان متعهد شد که به کشورهای آفریقایی بدهکار کمک کند؛ بر همین اساس وزارت دارایی عربستان از برنامه خود برای اختصاص 533 میلیون دلار بودجه برای توسعه کشورهای آفریقایی خبر داد. بن سلمان همچنین از این اجلاس برای تضمین حمایت کشورهای آفریقایی از نامزدی سعودی برای میزبانی اکسپو2030 و جام جهانی فوتبال 2034 استفاده کرد
پیشتر اشاره کردیم که دیپلماسی چندجانبه عربستان به سمت شرق گسترش یافته است. مارس 2023 کابینه عربستان پیوستن این کشور به سازمان همکاری شانگهای به رهبری پکن را تصویب کرد. چهار ماه بعد نشست افتتاحیه سران شورای همکاری خلیج فارس و پنج کشور آسیای مرکزی در جده برگزار شد. همکاری سعودی با این پنج کشور می تواند راه را برای افزایش دسترسی عربستان به بازارهای این منطقه و سرمایه گذاری در این کشورها در زمینه انرژی های تجدیدپذیر و دیگر پروژه ها هموار کند. عربستان همچنین درحال بررسی پذیرش دعوت این کشور به عضویت کامل گروه بریکس است.
میانجیگری در مناقشات امر جدیدی برای عربستان نیست؛ این کشور فعالانه در میانجیگری برخی مناقشات از جمله مناقشه اعراب و اسرائیل و جنگ داخلی لبنان مشارکت داشته است. تمایل پادشاهی به میانجیگری نشان می دهد که این کشور در پی آن است تا به عنوان یک قدرت، نفوذ خود را فراتر از کشورهای همسایه گسترش دهد
سپتامبر 2022 عربستان و ترکیه برای تسهیل تبادل زندانی بین روسیه و اوکراین همکاری کردند. سه ماه بعد سعودی ها به مبادله زندانی بین واشنگتن و مسکو کمک کردند. ماه مه 2023 جده میزبان مذاکرات آتش بس میان ارتش سودان و نیروهای RSF بود. اوت گذشته ریاض میزبان یک نشست دو روزه صلح در مورد اوکراین بود که با حضور نمایندگانی از بیش از چهل کشور برگزار شد
این ابتکارات دیپلماتیک نشان دهنده گذار ریاض به سمت نقشی صلح محور و تغییر سیاست این کشور از تقابلی به تعاملی است. مذاکرات اوکراین در جده نه تنها عربستان را در کانون توجه قرار داد، که این فرصت را برای بن سلمان فراهم ساخت تا خود را به عنوان یک رهبر جهانی و بانفوذ معرفی کند
ولی ریاض علیرغم تلاش برای تغییر دیپلماسی خود، همیشه به نتایجی که می خواسته نرسیده و موانع قابل توجهی پیش روی خود دیده است. در بین کشورهای شورای همکاری خلیج فارس رقابت شدیدی حاکم شده است و عربستان و امارات بر سر نفوذ بر بازارهای جهانی نفت و سیاست های مربوط به یمن، سودان و حوضه دریای سرخ بایکدیگر اختلاف نظر دارند. این دو کشور همچنین درحال رقابت برای تبدیل شدن به قطب های تجاری و توریستی برتر در منطقه و جذب سرمایه گذاری خارجی می باشند
در مورد تنش زدایی با ایران، ریاض و تهران موفق شده اند از رویارویی نظامی جلوگیری کنند و گرم شدن روابط دیپلماتیک به آنها این امکان را داده است تا تمرکز خود را روی برنامه های داخلی قرار دهند. با این حال دو کشور هنوز هیچ توافقنامه مهمی را امضا نکرده اند و خطرات گروههای نیابتی ایران، گرچه تاحدودی مهار شده ولی به طور کامل از بین نرفته است
دیپلماسی عربستان در قبال آفریقا ممکن است سبب تقویت روابط اقتصادی دو طرف شود ولی برخی از رفتارهای ریاض مانند ادامه همکاری با رهبران کودتاچی در کشورهای گابن، نیجر و سودان، می تواند روابط عربستان و اتحادیه آفریقا را تحت تأثیر قرار دهد
در خصوص بریکس وال استریت ژورنال اخیرا در مقاله ای ادعا کرد که بریکس به « یک بلوک سیاسی برای مقابله با نفوذ غرب تبدیل شده است». این مقاله نگرانی های ایجاد شده در کشورهای غربی را نشان می داد و بن سلمان با بیان اینکه «بریکس گروهی علیه آمریکا یا غرب نیست»، سعی کرد این تصور را اصلاح کند
از سوی دیگر تلاش های عربستان برای میانجیگری، شکست خورده است. برای نمونه در جنگ روسیه و اوکراین تمام طرح ها و پیشنهاداتی که میانجیگران مختلف داده اند، مورد توجه قرار نگرفته و دخالت ریاض حتی ممکن است مسکو را ناراضی کرده باشد
جنگ اسرائیل و حماس ثبات منطقه را مختل کرده و تحقق اهداف سعودی را با مشکل مواجه نموده است. ریاض بر محوریت حل و فصل جامع مسئله فلسطین تأکید دارد ولی رهبری مذاکرات با آمریکا در خصوص جنگ غزه را، نه عربستان که قطر و مصر برعهده دارند. اگر ریاض نتواند یا نخواهد که پس از جنگ نیروهای خود را در غزه مستقر کرده و در بازسازی این منطقه مشارکت مالی داشته باشد، تلاش های دیپلماتیکش برای حل موضوع فلسطین می تواند کاری عبث باشد.
از سوی دیگر دوام کریدور پیشنهادی هند-خاورمیانه-اروپا منوط به احیای مذاکرات عادی سازی بین عربستان و اسرائیل است ولی چشم انداز این مذاکرات درحال کمرنگ شدن است. وزارت خارجه عربستان اخیرا موضع خود را تکرار کرد که «هیچ روابط دیپلماتیکی با اسرائیل وجود نخواهد داشت مگر اینکه یک کشور مستقل فلسطینی در مرزهای سال 1967 به پایتختی قدس شرقی تشکیل شود»
کوتاه سخن اینکه عربستان در سالهای اخیر تلاش خود را بر کاهش تنش با کشورهای دیگر، ارتقای پایگاه پادشاهی به عنوان قدرت منطقه ای و رشد اقتصادی معطوف کرده است. تلاش های دیپلماتیک عربستان به احیای شهرت بین المللی این کشور –که در پی سالها مداخله بحث برانگیز در دیگر کشورها خدشه دار شده بود- کمک کرده است ولی پادشاهی در این مسیر با موانعی همچون تنش های فزاینده بین آمریکا و چین، پیامدهای فروپاشی روابط روسیه و غرب بر سر جنگ اوکراین، و جنگ اسرائیل و حماس مواجه است. جنگ سودان و حملات حوثی ها به کشتیرانی بین المللی برای عربستان مشکل آفرین خواهد بود زیرا طرح های اقتصادی سعودی و کاهش اتکا به سوخت فسیلی برای تنوع بخشیدن به اقتصاد، به شدت بر توسعه سواحل دریای سرخ متکی است
احیای درگیری ها چه در خاورمیانه و چه فراتر از آن، محدودیت های دیپلماسی سعودی را آشکار کرده و این واقعیت را نشان داده است که دستیابی به اهداف عالی اقتصادی عربستان، به ثبات در خاورمیانه بستگی دارد
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما