تشدید تنش ترکیه و ایران بر سر سوریه و عراق

در پی تحولات اخیر منطقه و تغییر در موازنه قدرت، تضاد بین ترکیه و ایران روز به روز بیشتر می شود. مبارزه برای نفوذ در سوریه و عراق، بین تهران و آنکارا رو به افزایش است و این تنش می تواند به فراتر از این دو کشور گسترش یابد

شعله ور شدن تنش بین دو کشور، پس از درخواست عبدالله اوجالان رهبر پ.ک.ک از نیروهایش برای خلع سلاح و در پی انتقاد ایران از سیاست ترکیه در سوریه، رخ داد. در پاسخ، هاکان فیدان وزیر امور خارجه ترکیه به ایران نسبت به مداخله در امور داخلی دیگر کشورها هشدار داد و گفت چنین اقداماتی می تواند نتیجه معکوس داشته باشد. ایران مدتهاست که از تمایلات جدایی طلبانه در میان اقلیت بزرگ ترک خود که بیش از 20% جمعیت را تشکیل می دهند، می ترسد و حالا فیدان در تهدیدی نادر، بر این نگرانی دامن زد و اظهار داشت: «کسی که خانه‌اش از شیشه است، نباید به خانه دیگران سنگ بزند»

ترکیه سال هاست که سیاست های منطقه ای ایران را بی ثبات کننده می داند. هنگامی که سلمان بن عبدالعزیز آل سعود پادشاه عربستان سال 2015 با رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه دیدار کرد، دو رهبر توافق کردند که یک جبهه متحد سنی برای مقابله با سیاست های فرقه ای تهران تشکیل دهند. اما این توافق به حرف محدود شد و به دلیل وابستگی ترکیه به ایران برای رفع نیاز خود به انرژی، نفوذ بیش از حد تهران در سوریه و بدبینی فزاینده ریاض و ابوظبی نسبت به سیاست های منطقه ای ترکیه، آنکارا تمایلی به تعهد به جبهه سنی به رهبری عربستان از خود نشان نداد. اما امروز شرایط کاملا متفاوت است

لشکرکشی اسرائیل در پی حملات 7 اکتبر، ایران و نیروهای نیابتی اش را تضعیف نموده و سرنگونی اسد توسط شورشیان نزدیک به انکارا، ضربه بزرگتری به نفوذ منطقه ای تهران وارد کرده است. از سوی دیگر از زمانی که واشنگتن در پی تصمیم ترامپ برای خروج از برجام، تحریم های ایران را تشدید کرده، ترکیه از نیاز خود به انرژی ایران کاسته و اقداماتی را برای تنوع بخشیدن به تأمین کنندگان انرژی انجام داده است

در پی وقوع این تحولات، ترکیه فکر می کند که دست برتر را در رابطه با ایران پیدا کرده است و قصد دارد از این تغییر، برای دستیابی به اهداف سیاست خارجی خود استفاده کند. آنکارا بدنبال این است که در سوریه ثبات برقرار شود و روابط اقتصادی، سیاسی و دفاعی نزدیک تری با دمشق برقرار کند. سوریه همچنین جایگاه مهمی در تلاش های اردوغان برای خلع سلاح پ.ک.ک دارد. ترکیه می خواهد از ایران تضعیف شده برای پیشبرد اهداف خود در زمینه انرژی، تجارت و حمل و نقل عراق استفاده کند؛ لذا اقداماتی را برای ایجاد روابط نزدیک تر با بغداد انجام داده و امیدوار است که پس از خروج نیروهای آمریکایی از عراق، بتواند بر قدرت و نفوذ خود در آن کشور بیفزاید

واکنش ایران

ایران مصمم است تصوری را که ترکیه از ایران تضعیف شده پیدا کرده است، از بین ببرد. در همین راستا علی اکبر ولایتی مشاور ارشد آقای خامنه ای در سیاست خارجی، علنا از فیدان انتقاد کرد. مداخله ولایتی بیش از یک جنگ لفظی ساده بود؛ این اقدام نشان دهنده آمادگی تهران برای رویارویی با آنکارا بود و با یک کارزار رسانه ای هماهنگ تقویت شد. رسانه های وابسته به دولت به صراحت هشدار دادند که هرگونه تلاش ترکیه برای بی ثبات کردن ایران از طریق حمایت از جدایی طلبان ترک، با انتقام جویی مواجه خواهد شد. باتوجه به اینکه ترکیه با چالش های قومی و مذهبی در داخل کشور روبرو است، تحرکات ایران می تواند خطرات قابل توجهی برای آنکارا ایجاد کند

مدتها بود که تحلیلگران ایرانی نسبت به تلاش های آنکارا برای احیای امپراتوری عثمانی هشدار می دادند. حالا مقامات ایرانی نیز آشکارا چنین ترس هایی را تکرار می کنند و ترکیه را به داشتن سابقه دخالت در مسائل قومیتی ایران متهم می نمایند. این دخالت ها شامل حمایت از هسته های جدایی طلب در استان های آذری نشین و تأمین مالی یک رسانه فارسی زبان می شود

تهران راه اندازی این کانال تلویزیونی را تلاشی از سوی انکارا برای گسترش قدرت نرم خود در داخل ایران می داند. منابع ایرانی نزدیک به سپاه، حتی مدعی شده اند که سازمان اطلاعات ترکیه در حال توطئه برای استقرار شبه نظامیان تندرو سنی ضد ایرانی برای هدف قرار دادن منافع ایران است. البته هنوز نشانه هایی از حرکت در این جبهه دیده نشده است

نگاه ایران نسبت به ترکیه این است که گرچه آنکارا از درگیری مستقیم با تهران استقبال نمی کند، ولی از تضعیف ایران توسط اسرائیل و آمریکا سود می برد. زیرا تحقق چنین سناریویی، راه را برای اعمال نفوذ بیشتر منطقه ای ترکیه باز می کند

هدف از کارزار رسانه ای ایران، این است که نشان دهد اهرم هایی علیه آنکارا دارد. ترکیه نیز همچون ایران متشکل از گروههای اقلیت است و ایران می تواند در بین آنها–به ویژه علویان که 10 تا 20 درصد جمعیت را تشکیل می دهند و کردها که 15 تا 20 درصد هستند – ناآرامی ایجاد کند. صرف نظر از ظرفیت واقعی تهران برای تحریک اقلیت ها در داخل ترکیه، هدف ایران از این سخنان این بود که نشان دهد در صورتی که توسط آنکارا تحت فشار بیشتر قرار گیرد، می تواند واکنش نشان دهد

اختلاف در سوریه و عراق

کارت دیگری که ایران در اختیار دارد، سوریه است؛ جایی که تهران همچنان می تواند دست به اقداماتی بزند تا برنامه های انکارا را خراب کند. برای مثال می تواند با حمایت از کردهای سوریه، مذاکرات آنها با دمشق را پیچیده کند یا با تحریکات خود، به مخالفت ها با دولت جدید سوریه دامن بزند

جایگاه و نفوذ ایران در سوریه پس از اسد به طور قابل توجهی کاهش یافته و گام های بعدی اش نامشخص است. مقامات ایرانی سیگنال های متفاوتی درباره سیاست خود در سوریه ارسال می کنند. درحالی که برخی از فرماندهان ارشد سپاه، رژیم اسد را رژیمی فاسد و نالایق دانستند و از حمایت ایران انتقاد کردند، آقای خامنه ای موضع مخالف در پیش گرفت و حمایت های گذشته تهران را توجیه کرد. او حتی دولت انتقالی سوریه را دولتی موقتی دانست و از جوانان سوری خواست تا کشورشان را بازپس گیرند (سخنی که شاید اشاره به جاه طلبی ایران برای بازیابی جایگاه مجدد خود در سوریه داشته باشد). برای ترکیه چنین سیگنال هایی از سوی ایران، چالشی برای جاه طلبی های این کشور در سوریه پس از اسد است

به نظر می رسد که آنکارا از اهرم ها و امکانات ایران آگاه است؛ از همین رو مقامات ترکیه در خصوص درگیری های اخیر سوریه که منجر به کشته شدن تعداد زیادی از علوی ها شد، تهران را مستقیم متهم نکردند ولی به این اشاره کردند که این آشوب «حمله ای فرقه ای» علیه سیاست های ترکیه بوده و نشان می دهد که تهران پشت آن بوده است. از سوی دیگر همکاری احتمالی تهران با کردهای سوریه، مذاکراتی را که دولت ترکیه با اوجالان آغاز کرده است پیچیده می کند. از نظر آنکارا اگر سوریه وارد هرج و مرج شود، ایالات متحده ممکن است تصمیم بگیرد که نیروهای خود را در آن کشور نگه دارد و مشارکت خود را با نیروهای دموکراتیک سوریه حفظ کند. ترکیه نیروهای دموکراتیک سوریه را به دلیل ارتباط با پ.ک.ک گروهی ترویستی می داند و همین مسئله مدتهاست که یکی از موضوعات اصلی اختلاف در روابط واشنگتن و آنکارا بوده است. اگر آمریکا در سوریه باقی بماند، برنامه های اردوغان را برای ایجاد روابط نزدیک با ترامپ پیچیده می کند

ایران می تواند در عراق نیز عرصه را برای آنکارا تنگ کند. ترکیه می خواهد روابط انرژی و تجاری نزدیک تری با عراق داشته باشد و امیدوار است با اجرای پروژه جاده توسعه –کریدور راه آهن و آسفالته که از بصره تا بندر مرسین در ترکیه امتداد می یابد- عراق را به مدار خود وارد آورد. برای این کار ابتدا باید وضعیت سیاسی عراق آرام و باثبات باشد؛ امری که در صورت ایجاد تنش بین تهران و آنکارا، ممکن است با مشکل مواجه شود.

گرچه ترکیه به شریک اقتصادی اصلی عراق بدل شده ولی ایران همچنان از نفوذ سیاسی زیادی در بغداد برخوردار است. ترکیه و ایالات متحده عراق را تحت فشار گذاشته اند تا اقداماتی را برای کاهش نفوذ ایران انجام دهد؛ ولی خروج از عراق در شرایطی که ایران نفوذ منطقه ای خود را تا حد زیادی از دست داده و در ضعیف ترین حالت خود است، برای تهران کار راحتی نیست. همه این ها عراق را در برابر رقابت فزاینده تهران و آنکارا آسیب پذیر می کند

جنگ یا گزینه ای دیگر؟

مقامات ایران فکر می کنند که هنوز برای تنش زدایی با ترکیه و جلوگیری از گسست روابط فرصت هست. آنها موضع اخیر ترکیه را تلاشی برای منصرف کردن تهران از حمایت از کردهای سوریه می دانند

باتوجه به تحولات اخیر منطقه و بازگشت سیاست فشار حداکثری ترامپ، تهران چاره ای ندارد جز اینکه سیاستی متعادل را در پیش گرفته و بین اهداف و برنامه های خود موازنه ایجاد کند. به عبارت دیگر ایران در شرایطی قرار دارد که باید همزمان با چند چالش بزرگ روبرو شود: از یک طرف مجبور است در برابر ترکیه واکنش نشان دهد و نباید منفعل باشد؛ از طرف دیگر اولویت اصلی آن مقابله با آمریکا و اسرائیل است و نباید از این اولویت منحرف شود. در عین حال طبق ادعای خود، در تلاش برای کاهش تنش های منطقه و بهبود روابط با کشورهای همسایه است و باید برنامه های خود را در این حوزه نیز دنبال کند. تهران باید همزمان با این چالش ها برخورد کند و تمام تمرکز خود را بر یک موضوع نگذارد

اما انتقادات صریح تر مقامات ترکیه از ایران، نشان می دهد که ترکیه از نظر منطقه ای و جهانی در موقعیت قوی تری قرار گرفته است. آنکارا نمی خواهد با تهران وارد تنش و درگیری شود ولی به نظر می رسد که اگر تهران تنش ها را افزایش دهد، ترکیه از آن استقبال خواهد کرد. با این حال واقعیت این است که ایران علیرغم دست ضعیف تر، همچنان کارت هایی برای بازی در برابر انکارا دارد؛ پس باتوجه به خطراتی که پیشتر اشاره کردیم، بهترین راه برای ترکیه این است که گام هایی برای کاهش تنش بردارد

ایران و ترکیه وارد جنگ نمی شوند ولی رقابت منطقه ای آنها می تواند به سرعت تشدید شود و علاوه بر سوریه و عراق، به جبهه های جدیدی گسترش یابد. درحال حاضر نشانه هایی وجود دارد که نشان می دهد رقابت آنها برای نفوذ در قفقاز جنوبی، درحال گسترده شدن به آسیای مرکزی و افغانستان تحت کنترل طالبان است. همین امر می تواند در دریای سرخ، شاخ آفریقا و کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز رخ دهد

منبع: مؤسسه خاورمیانه

مترجم: فاطمه رادمهر