اتحاد ترکیه و ایران در میانه جنگ غزه

حمله حماس به اسرائیل در 7 اکتبر نظم خاورمیانه را متزلزل کرده است. آمریکا با نگرانی از گسترده شدن جنگ، دو ناو هواپیمابر به شرق مدیترانه اعزام کرده است. در بحبوحه افزایش حملات شبه نظامیان وابسته به ایران در سراسر منطقه، 900 نیروی آمریکایی دیگر در منطقه عملیاتی فرماندهی مرکزی ایالات متحده مستقر شده اند

توجه دوباره آمریکا به خاورمیانه و تقویت حضور این کشور، سبب نگرانی ایران و ترکیه شده است. رهبران حزب حاکم عدالت و توسعه حمایت بی قید و شرط آمریکا از اسرائیل را مانعی بر سر تلاش های خود برای کاهش تنش می بینند؛ حاکمان ایران نیز ایالات متحده را همدست اسرائیل در قتل عام غیرنظامیان غزه می دانند

آنکارا و تهران فراتر از انتقادات لفظی خود از آمریکا بابت فشار نیاوردن به اسرائیل برای آتش بس، نگران هستند که تقویت حضور آمریکا در خاورمیانه برای منافع آنها در منطقه مضر باشد. جنگ غزه اگر طول بکشد، ممکن است باعث اتحاد و همکاری ترکیه و ایران با توجه به مخالفت آنها با نظم منطقه ای و جهانی به رهبری ایالات متحده شود ولی از سوی دیگر موانعی جدی بر سر اتحاد پایدار بین دو کشور وجود دارد

روابط با حماس

آنکارا و تهران هردو با حماس رابطه دارند؛ البته ماهیت این رابطه متفاوت است. ترکیه برخلاف متحدان غربی خود حماس را یک سازمان تروریستی نمی داند. سال 2018 اردوغان حماس را بخشی از مقاومت فلسطین در دفاع از «میهن فلسطین در برابر قدرتی اشغالگر» توصیف کرد. در تظاهرات بزرگی که 28 اکتبر در استانبول به دعوت حزب عدالت و توسعه برگزار شد، اردوغان این سخنان را تکرار نمود. آنکارا حمایت از حماس را بخشی از سیاست خود در دفاع از آرمان فلسطین می داند؛ این سیاست بخشی از برنامه حزب عدالت و توسعه برای رهبری امت اسلام و معرفی خود به عنوان میانجیگر صلح در منطقه است

به همین منظور آنکارا پناهگاه امنی در اختیار اعضای حماس (و دیگر گروههای وابسته به اخوان المسلمین بعد از بهار عربی) گذاشته و سخاوتمندانه از آنها حمایت می کند. با این حال از سال 2020 دولت ترکیه راه احتیاط را در پیش گرفت و از اسلام گرایان عرب از جمله حماس فاصله گرفت تا روابط خود را علاوه بر اسرائیل با کشورهای عربی از جمله مصر، عربستان، امارات ترمیم کند

جنگ اخیر در غزه ضمن اینکه موانع ترکیه برای نزدیک شدن به اسرائیل را آشکار کرده است، نشان می دهد که روابط این کشور با حماس ارزش نداشته زیرا تلاش های ترکیه برای میانجیگری در آزادی گروگان های اسرائیلی بی اثر بوده است

از سوی دیگر ایران از حماس حمایت سیاسی، اقتصادی و نظامی می کند. تهران ظاهرا در تلاش است تا از شرایط درحال تغییر منطقه و افزایش احساسات ضد اسرائیلی در جهان اسلام در پی جنگ غزه، استفاده کند. حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران در نشست مجمع عمومی سازمان ملل که 26 اکتبر برگزار شد، به آمادگی ایران و ترکیه و قطر برای ایفای نقش در آزادی گروگان های غیرنظامی اشاره کرد. در هفته اول مناقشه، رؤسای جمهور و وزیران خارجه ایران و ترکیه با هدف مذاکره و هماهنگی، گفتگوهای جداگانه ای انجام دادند. امیرعبداللهیان اول نوامبر به ترکیه سفر کرد و با اردوغان رئیس جمهور و هاکان فیدان همتای ترک خود دیدار نمود

به حاشیه راندن بازیگران غربی در سوریه و قفقاز جنوبی

ترکیه و ایران علاوه بر روابط خود با حماس، دارای منافع متقابل دیگری نیز هستند؛ هر دو بازیگر از حضور آمریکا در سوریه ناراحت هستند. آنکارا ادامه حمایت آمریکا از کردها در شمال سوریه را مانعی بر سر راه تلاش های خود برای جلوگیری از خودمختاری کردهای تحت رهبری حزب اتحاد دموکراتیک و یگان های مدافع خلق (که ترکیه آن را در امتداد حزب کارگران کردستان می داند) می بیند. هم آمریکا و هم ترکیه پ.ک.ک را یک سازمان تروریستی می دانند. اخیرا فیدان وزیر خارجه ترکیه با اشاره به مواضع آمریکا در قبال یگان های مدافع خلق در سوریه، موضع آنکارا در قبال حماس را توجیه کرد

برای ایران به چالش کشیدن آمریکا در سوریه بخشی از سیاست خارجی گسترده تر این کشور یعنی «اخراج ایالات متحده از منطقه» است. تهران تلاش های آمریکا برای تمرکز و تقویت نیروهای خود در اطراف مرز سوریه و عراق را تهدیدی بر سر دسترسی زمینی خود به سوریه از طریق عراق می داند. ایران که متحد بشار اسد است، معتقد است که حکومت سوریه نمی تواند کنترل کامل این کشور را در صورت باقی ماندن بخشی هایی از آن در دست نیروهای خارجی بازپس گیرد. گرچه تهران هم آمریکا و هم ترکیه را نیروهای اشغالگر سوریه می داند ولی احساس می کند که می تواند اختلافات خود را با ترکیه از طریق دیپلماتیک مدیریت کند. در واقع تهران همراه با مسکو در تلاش برای میانجیگری بین دمشق و آنکارا است؛ گرچه این تلاش ها تاکنون نتیجه ای نداشته است

همچنین ممکن است منافع ایران و ترکیه در قفقاز جنوبی همسو شود. ایران از حمایت نظامی اسرائیل از اذربایجان و طرح کریدور زنگزور که توسط آنکارا و باکو حمایت می شد، احساس خطر می کرد لذا مرتبا به آذربایجان بابت خودداری از هرگونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه هشدار می داد. ولی اخیرا ترکیه و آذربایجان راهی را به جای گذرگاه زنگزور پیشنهاد داده اند که از ایران می گذرد. در همین راستا آنکارا طرح موسوم به 3+3 را پیشنهاد کرده که شامل سه کشور قفقاز جنوبی در کنار ایران و ترکیه و روسیه است. این طرح مورد استقبال ایران قرار گرفته است زیرا طرح با هدف بررسی چالش های منطقه بدون دخالت قدرت های فرامنطقه ای و غربی ارائه شده و این امر در راستای اهداف ایران است. تهران 23 اکتبر میزبان وزیران امور خارجه این کشورها به غیر از گرجستان بود. بنابراین ترکیه و روسیه بر سر حل مشکل قفقاز جنوبی بدون دخالت غرب، با ایران همسو هستند

باور مشترک به نظم جهانی چندقطبی

آنکارا و تهران در مورد نظم جهانی درحال تغییر همسو هستند. حاکمان ترکیه بر این باورند که در مورد مسائل گوناگون از جمله رابطه با چین، مهاجرت، تروریسم و انتقال قدرت اقتصادی از غرب به شرق، بین غرب و دیگر کشورهای جهان فاصله افتاده است. مقامات ایران از جمله آقای خامنه ای نیز معتقدند نقش و نفوذ آمریکا در جهان رو به کاهش گذاشته و نظم جهانی دیگر در سلطه و اختیار غرب نیست

در این راستا هم حزب عدالت و توسعه و هم رهبران ایران می کوشند نهادهای غربی را به چالش بکشند. ترکیه این کار را از سه طریق انجام می دهد: ساختار شورای امنیت سازمان ملل را با شعار «جهان بزرگتر از پنج کشور است» -با اشاره به پنج عضو دائمی شورا- مورد انتقاد قرار می دهد و خواستار یک نظم بین المللی است که در آن با کشورهای مختلف به شکل برابر رفتار شود؛ به عنوان عضو ناتو سعی می کند بازی بازیگران بزرگ را به هم زده و به گونه ای متفاوت رفتار کند. تعلل آنکارا در پذیرش درخواست عضویت سوئد نمونه ای از این رفتار است؛ و با سازمان هایی همچون سازمان همکاری شانگهای به رهبری چین تعامل می کند و گروههای چندجانبه ای را در کنار روسیه و ایران شکل می دهد

جمهوری اسلامی نیز همواره از تغییر ساختارهای بین المللی تحت سلطه غرب حمایت کرده است. ایران شرایط کنونی را برای تقویت روابط با قدرت های نوظهور مناسب دانسته ودر این راستا با چین مشارکت استراتژیک دارد، در سازمان های همکاری شانگهای عضو است و از روسیه در جنگ اوکراین حمایت نظامی می کند

حمله 7 اکتبر حماس، برای آنکارا و تهران فرصتی را ایجاد کرده است تا درستی نگاه خود را به موضوع نظم درحال تغییر جهان ثابت کنند. این حمله شکست دستگاه نظامی و اطلاعاتی اسرائیل و در پی آن شکست تلاش های آمریکا برای تنظیم مجدد نظم منطقه از طریق عادی سازی رابطه اعراب و اسرائیل را نشان داد. بسیاری از کشورهای جنوب جهان از حمایت بی قید و شرط و صریح آمریکا و اتحادیه اروپا از اسرائیل سرخورده شده اند. همچنین خودداری اسرائیل از صدور ویزا برای مقامات سازمان ملل در اعتراض به انتقاد دبیرکل سازمان از این کشور، دیدگاه آنکارا و تهران را مبنی بر ناکارامدی نهادهای بین المللی تأیید می کند

همه اینها ممکن است راه را برای اتحاد کشورهای همسو با ایران و ترکیه هموار کند. برای مثال رهبران حماس 26 اکتبر از مسکو دیدن کردند؛ همان روز علی باقری معاون وزیر خارجه ایران در آنجا بود و با هیأت حماس دیدار کرد. در همین حال فیدان وزیر خارجه ترکیه در سخنرانی خود بر اهمیت موضع هماهنگی چین و روسیه به عنوان اعضای شورای امنیت برای حل مسالمت آمیز مسئله فلسطین تأکید کرد

محدودیت ها

محدودیت های زیادی در مسیر این اتحاد وجود دارد؛ اول و مهمتر از همه اینکه ترکیه همچنان یکی از اعضای ناتو است. اخیرا شاهد بودیم که اردوغان عضویت سوئد را در ناتو تأیید کرد و لایحه را برای تصویب به پارلمان فرستاد. عضویت آنکارا در ناتو به این کشور امکان می دهد تا بین روسیه و متحدان غربی خود موازنه برقرار کند. برخلاف موضع انقلابی ایران، موضع ترکیه را می توان اصلاح طلبانه دانست

آنکارا گروههای شبه نظامی متحد تهران را در سوریه و عراق تهدیدی بالقوه می بیند. تا زمانی که جنگ در غزه ادامه دارد، تهدید مشترک ناشی از حضور آمریکا در خاورمیانه ممکن است باعث شود دو کشور از رقابت با یکدیگر دست بردارند و تضاد منافع خود را در برخی عرصه ها نادیده بگیرند؛ ولی وقتی نظم جدیدی حاکم شد، بار دیگر به رقابت خود برای نفوذ بیشتر در منطقه ادامه می دهند

روسیه از همکاری بین ترکیه و تهران سود می برد و سعی خواهد کرد با هدف به حاشیه بردن بازیگران غربی، این همکاری را تشویق و تقویت کند؛ ولی در اینکه خود در صف تهران و آنکارا قرار بگیرد تردید هست. برای مثال در جنگ اخیر غزه مدرکی وجود ندارد که نشان دهد روسیه در حال تغییر سیاست خود در قبال اسرائیل است. چین نیز نزدیکی ایران و ترکیه را مفید می داند ولی از آنجا که با کشورهای خلیج فارس رابطه همکاری های گسترده ای دارد، برای پیوستن به این اتحاد با دقت بیشتری عمل خواهد کرد

منبع: مؤسسه خاورمیانه

مترجم: فاطمه رادمهر