درامی تاریخی که بحث برانگیز شد

«آشپزی و سیاست شبیه هم هستند...در آشپزی شما غذا را می پزی تا دیگران بخورند و در سیاست افکار و حرکاتت را طوری تنظیم می کنی که دیگران تو را نخورند». این جمله لجین اسماعیل بازیگر نقش معاویه در قسمت سوم سریال «معاویه» را شاید بتواند خلاصه ای از جوهره این سریال دانست؛ سریالی که با بودجه بیش از 100 میلیون دلار توسط عربستان ساخته شده است

در ماه رمضان می توان این سریال را از پلتفرم شاهد و کانال  MBC عربستان مشاهده کرد. بیشتر سکانس های این سریال در تونس فیلمبرداری شده، شامل 30 قسمت است، یکی از بزرگترین تولیدات ماه رمضان امسال به شمار می رود و بازیگرانی از سوریه، تونس، اردن و مصر در ان به ایفای نقش می پردازند

اما انتشار این سریال باعث بحث های مذهبی و سیاسی داغی شد، در صدر جستجوی موتورهای جستجوگر در جهان عرب قرار گرفت و حتی قبل از پخش، در شبکه های اجتماعی ترند شد. ایران و عراق –دو کشور عمدتا شیعه- این سریال را ممنوع کردند؛ کمیسیون ارتباطات و رسانه عراق اعلام کرد «پخش آثاری با ماهیت تاریخی بحث برانگیز، می تواند منجر به اختلافات فرقه ای شود، صلح اجتماعی را تهدید کند و انجسام اجتماعی را تحت تأثیر قرار دهد». اساتید و عالمان دانشگاه الازهر نیز با استناد به مخالفت سنتی این نهاد با به تصویر کشیدن شخصیت های مذهبی اسلامی در آثار هنری، این سریال را حرام اعلام کردند اما این موضوع مانع از پخش سریال در مصر نشد

این سریال به زندگی معاویه بن ابی سفیان می پردازد؛ شخصیتی که سلسله امویان را بنیان گذاشت و در ایجاد جنگ داخلی بین مسلمانان –که فتنه بزرگ نامیده می شود- نقشی کلیدی داشت. در جریان فتنه بزرگ، معاویه با علی بن ابی طالب (ع) پسر عمو و داماد پیامبر که جایگاهی مقدس در میان شیعیان دارد، وارد جنگ شد

این اختلاف در زمان خلافت عثمان بن عفان آغاز شد. عثمان متهم به حمایت از خویشاوندان خود از جمله معاویه والی سوریه بود. به گفته دکتر ایمن فؤاد استاد تاریخ دانشگاه الازهر: «این امر خشم مردم مصر، کوفه و بصره را برانگیخت و آنها از خلیفه خواستند تا بستگان خود را برکنار کند»

گرچه عثمان در واکنش به اعتراضات، برخی از نزدیکان خود را کنار گذاشت ولی اعتراضات شدت گرفت و عثمان توسط شورشیان به قتل رسید. پس از او امام علی (ع) به خلافت رسید ولی معاویه از بیعت با ایشان خودداری کرد. به گفته دکتر فؤاد «این امر به جنگ صفین منجر شد؛ جنگی که آغازی برای تفرقه داخلی بین مسلمانان و ظهور شیعه بود»

جنگ سرد فرهنگی بین عربستان و ایران

ناظران بر این باور هستند که این سریال، ایران و متحدانش را هدف قرار می دهد و آغازگر نوعی جنگ سرد بین دو کشور است. ایران توسط حکومتی شیعه اداره می شود که در چند کشور با جمعیت قابل توجه شیعه مانند عراق، لبنان و یمن نفوذ دارد

حسن حافظ مورخ در گفتگو با ما، انتشار سریال معاویه را به فضای سیاسی کنونی نسبت می دهد: «این سریال ابتدا قرار بود دو سال پیش در ماه رمضان 2023 پخش شود ولی آن زمان عربستان و ایران با میانجی گری چین درگیر مذاکرات سیاسی بودند. بنابراین تاریخ انتشار سریال برای جلوگیری از تأثیرگذاری بر مذاکرات، به تعویق افتاد. اکنون به دلیل تضعیف محور ایران در منطقه، زمان مناسبی برای پخش سریال به نظر می رسد»

حافظ اضافه می کند: «این سریال از بنی امیه تجلیل می کند و این پیام را می فرستد که گاهی –به ویژه در زمان فتنه و نزاع های داخلی- تنها شکل مؤثر حکومت داری، حکومت تک نفره –که در خلیفه حاکم تجسم یافته- است؛ به ویژه وقتی حاکم بینش و بصیرتی بیش از بقیه دارد»

این سریال، معاویه را به عنوان رهبری آینده نگر، به تصویر می کشد؛ نخستین کسی که در خانواده خود اسلام را پذیرفت و دارای ویژگی های رهبری مانند جاه طلبی و قضاوت صحیح بود. وی به عثمان پیشنهاد ایجاد اولین نیروی دریایی مسلمانان را داد. در سریال بینش سیاسی او مورد توجه قرار گرفته و به عنوان «آشپزی ماهر» در یک «آشپزخانه سیاسی» به تصویر کشیده می شود. او همچنین مردی دلسوز برای خانواده نمایش داده می شود که چندین بار در غم از دست دادن عزیزان خود رنج می برد

حافظ بر این باور است که این سریال «با هدف ایجاد تشابه با محمد بن سلمان ولیعهد عربستان» ساخته شده است. خالد عاشور منتقد سینما نیز همین دیدگاه را دارد. به گفته وی: «این سریال به عمد نسخه ای از معاویه را ارائه می کند که حتی از نظر ظاهر و رفتار بسیار شبیه ولیعهد سعودی است. این تلاش، عوامل سریال را مجبور می کند تا شخصیت معاویه را در لباس ها و لوازمی به تصویر بکشند که با آن دوره تاریخی جور در نمی آید. بسیاری از عناصر هنری بکار رفته در این سریال، نشان دهنده عدم دقت و تحقیق تاریخی درباره ویژگی های خاص ان دوران است»

عاشور برای نمونه به شخصیت های زن اشاره می کند که مطابق با دوران معاصر لباس می پوشند و آرایش می کنند؛ یا کتاب های واقعی که در کتابخانه معاویه وجود دارد، درحالی که کاغذ سه قرن بعد از مرگ او در اروپا به شکل گسترده مورد استفاده قرار گرفت 

بنابراین از نگاه عاشور «این سریال بیشتر بر انتقال پیام های سیاسی و ارائه برداشت های امروزی تمرکز دارد، تا به دقت تاریخی و نمایش واقعی آن دوران»

احمد سلطان محقق در زمینه اسلام سیاسی، تفاسیری ارائه می دهد که فراتر از رقابت ایران و عربستان است؛ چراکه روابط سیاسی دو کشور درحال حاضر نسبتا خوب است. او این سریال را تفسیری بر برخی جنبش های سیاسی اسلام گرا مانند اخوان المسلمین و داعش می بیند و آنها را با خوارج مقایسه می کند

خوارج فرقه ای هستند که پس از جنگ صفین پدید آمدند. در جریان جنگ صفین، معاویه که در آستانه شکست بود، برای متوقف کردن نبرد دستور داد تا قران ها را روی نیزه ها بالا برند. این رویداد در قسمت 14 سریال به تصویر کشیده است. در نتیجه این تاکتیک امام علی (ع) با پذیرش حکمیت موافقت کرد اما خوارج این تصمیم را رد نموده، او را کافر خواندند و در نهایت به شهادت رساندند

سلطان تفسیر خود را بر این مسئله استوار می کند که فیلمنامه نویس، روزنامه نگار مصری خالد صلاح است که با حکومت مصر –که اخوان المسلمین را سال 2013 سرنگون کرد- ارتباط دارد «این سریال یکی از چند اثر تاریخی است که در سال های اخیر برای مقابله با اسلام سیاسی مورد استناد قرار گرفته است. جنجال بر سر سریال رمضانی حشاشین که سال 2024 به نمایش درامد و زندگی حسن صباح را به تصویر می کشید نیز بخشی از همین روند بود»

به گفته سلطان، معاویه مدافع ایده دولت مدنی به جای دولت مذهبی است «معاویه دولت خود را با عمل گرایی و خرد سیاسی اداره کرد نه با دکترین دینی». هرچند به اذعان سلطان «عدم دقت تاریخی در این سریال، کار را تضعیف کرده است»

عاشور علیرغم جنجال ها بر اهمیت چنین سریال هایی تأکید می کند و می گوید: «مردم دیگر تاریخ نمی خوانند بنابراین ارائه آن از طریق فیلم و سریال کار خوبی است». با این حال عاشور نگران است که تصاویر تحریف شده اثری ماندگار بر بینندگان بگذارد

منبع: قنطره

مترجم: فاطمه رادمهر

درج این مقاله به معنی تأیید دیدگاه های ابراز شده نبوده و صرفا به منظور آشنایی خوانندگان با نظرات مختلف صورت گرفته است