چند ماه پیش، نشریه اکونومیست بغداد را شهر شگفتی ساز جهان نامید. «بغداد: شهر شگفتی ساز جهان» واقعاً هم نشانههای ساختوساز در سراسر شهر به چشم میخورد. تصویر جرثقیل ساختمانی چنان نمادین و اثرگذار شده که محمد شیاع السودانی، نخستوزیر عراق، در انتخابات پارلمانی ۱۱ نوامبر، جرثقیل را بهعنوان نماد ائتلاف «بازسازی و توسعه» خود انتخاب کرد و در بیلبوردهای تبلیغاتی، عکس او با کلاه ایمنی ساختمانی دیده میشد.
اکنون یکی از فوریترین پرسشها درباره آینده دموکراسی و جامعه عراق این است که آیا نظام سیاسی کشور میتواند همپای تغییراتی که در خیابانها دیده میشود، حرکت کند یا نه. زمانی که همراه با هیأت شورای آتلانتیک با سیاستمداران، تحلیلگران، روزنامهنگاران و جوانان عراقی در بغداد، اربیل و دهوک دیدار کردم، پیامهایی از خوشبینی شنیدم؛ اینکه عراق بالاخره در مسیر درستی قرار گرفته است. اما همزمان، تردید عمیقی هم وجود داشت درباره اینکه آیا نظام سیاسی عراق توانایی رویارویی مؤثر با چالشهای متعدد پیشِ رو را دارد یا نه.
برنده همهچیز را نمیبرد
پس از انتخابات عراق، نخبگان سیاسی کشور—عمدتاً در امتداد خطوط فرقهای—گفتوگوهای داخلی را برای تشکیل دولت آینده آغاز کردند. ائتلاف «بازسازی و توسعه» نخستوزیر بیشترین آرا (۱.۳ میلیون رأی) و بیشترین کرسیها (۴۶ کرسی) را در انتخابات ماه گذشته به دست آورد. موفقیت انتخاباتی سودانی بازتابدهنده محبوبیت بالای اوست و در این زمینه می توان به نتایج نظرسنجیهایی اشاره کرد که نشان میدهد سودانی در دوره پس از ۲۰۰۳ محبوبترین سیاستمدار عراق بوده است. این واقعیت که «جنبش فراتین» سودانی در انتخابات ۲۰۲۱ فقط یک کرسی—یعنی کرسی خودش—را به دست آورده بود، هم نشاندهنده پیشرفت چشمگیر او در این انتخابات است و هم بیانگر ارتباط محدود میان تعداد کرسیها و انتخاب نخستوزیر.
اگرچه احزاب شیعه عضو «چارچوب هماهنگی» بهصورت فهرستهای جداگانه در انتخابات شرکت کردند، اما پس از انتخابات بهسرعت به هم نزدیک شدند. رهبران سیاسی شیعه به ما گفتند که—بهجز خود سودانی—اجماعی قوی وجود دارد مبنی بر اینکه هیچ نخستوزیری نباید برای بار دوم در قدرت بماند و نخستوزیر آینده نیز اجازه نخواهد داشت حزب سیاسیِ متعلق به خود را تشکیل دهد.
حتی در حالی که رهبران چارچوب هماهنگی همچنان درباره شایستگی نامزدهای مختلف نخستوزیری بحث میکردند، تصمیم عملاً روشن بود: نخستوزیر بعدی عراق در واقع نقش یک «مدیر اجرایی کل» را خواهد داشت، کسی که سیاستهای چارچوب را اجرا میکند، نه اینکه خودش آنها را تدوین نماید.
سنیها و کردها؛ پراکنده و چنددسته
اگر سودانی امیدی به تشکیل ائتلافی فرامذهبی با تکیه بر حمایت احزاب سنی و کردی داشت، این امید در روزهای نخست پس از انتخابات بسیار دور از دسترس به نظر میرسید. رهبران سنی و کرد عمدتاً با موضع شیعیان همنظر بودند که نخستوزیران عراق باید به یک دوره محدود شوند. سیاستمداران طیفهای مختلف، دوره دوم نیمهاقتدارگرایانه نوری المالکی، نخستوزیر پیشین، را بهعنوان نمونهای هشداردهنده ذکر میکردند.
در روزهای ابتدایی پس از انتخابات، تقریباً هیچ چیز سنیها را متحد نمیکرد، جز توافقی کلی بر سر اینکه محمد الحلبوسی، رهبر حزب «تقدم»، نباید بار دیگر رئیس پارلمان شود. در ۲۳ نوامبر، سنیها ائتلافی به نام «شورای سیاسی ملی» اعلام کردند؛ تشکلی که قرار است بهمثابه نسخهای شبهچارچوب هماهنگی برای سنیها عمل کند و اتحاد آنها را در برابر بلوک شیعی به نمایش بگذارد. با این حال، این اتحاد هنوز آزموده نشده است.
دیدارهای ما در اقلیم کردستان یادآور این واقعیت بود که دو حزب اصلی منطقه—حزب دموکرات کردستان (KDP) و اتحادیه میهنی کردستان (PUK)—بیش از یک سال پس از انتخابات اکتبر ۲۰۲۴ هنوز نتوانستهاند بر سر مناصب کلیدی دولت اقلیم کردستان به توافق برسند. برخی سیاستمداران گمان میکردند که کردها ممکن است بهدلیل اختلافات داخلی—از جمله بر سر کنترل وزارتخانههای کلیدی اقلیم و اینکه آیا KDP بر تصاحب ریاستجمهوری عراق مطابق الگوی سنتیِ کنترل این سمت توسط PUK اصرار خواهد کرد یا نه—فرایند تشکیل دولت در بغداد را به تأخیر بیندازند.
شبهنظامیان همچنان بازیگرانی قدرتمندند
احزاب و سیاستمداران همسو با گروههای شبهنظامی در انتخابات ماه گذشته دستاوردهای قابلتوجهی داشتند. «صادقون»، شاخه سیاسی گروه عصائب اهلالحق که از سوی آمریکا بهعنوان سازمانی تروریستی شناخته میشود، ۲۷ کرسی به دست آورد؛ در حالی که در انتخابات قبلی فقط هفت کرسی داشت. سازمان بدر—که به شبهنظامیان وابسته است اما هنوز بهطور رسمی در فهرست تروریستی قرار نگرفته—۱۸ کرسی کسب کرد و شماری از نامزدهای نزدیک به شبهنظامیان نیز در فهرست احزاب اصلی حضور داشتند. بنا بر برخی برآوردها، اکنون بیش از ۵۰ نماینده پارلمان به نحوی با شبهنظامیان ارتباط دارند؛ موضوعی که نشان میدهد این گروهها همچنان بازیگران سیاسی اثرگذاری هستند.
در گفتوگو با بسیاری از سیاستمداران عراقی، این نکته بهروشنی مطرح میشد که نخستوزیر آینده باید شبهنظامیان را زیر کنترل دولت درآورد. با این حال، قدرت فزاینده سیاسی و اقتصادی این گروهها چالشی جدی برای هر تلاشی در این مسیر خواهد بود. به احتمال زیاد، مقامهای آمریکایی بهطور غیرعلنی خط قرمزی تعیین کردهاند مبنی بر اینکه گروههای شبهنظامیِ قرارگرفته در فهرست سازمانهای تروریستی خارجی نباید در دولت آینده حضور داشته باشند. اگر چنین باشد، با توجه به موفقیت انتخاباتی احزاب وابسته به شبهنظامیان، این موضوع چالشی سیاسی برای چارچوب هماهنگی ایجاد خواهد کرد.
ایالات متحده همچنان مهم است
حتی اگر عراق تا حد زیادی از رادار واشنگتن خارج شده باشد، عراقیها مشتاق گفتوگو درباره شراکت عراق و آمریکا هستند. کردها، سنیها و حتی رهبران شیعه عراق بر اهمیت رابطه با ایالات متحده و تمایل خود به تقویت آن تأکید دارند.
با وجود آنکه ایران در عراق همچنان نفوذ دارد ولی آنچه من در عمل دیدم این است که تصمیمها، ائتلافها و دعواهای سیاسیای که بعد از انتخابات جریان دارد، بیشتر محصول رقابتها، منافع و محاسبات خودِ سیاستمداران عراقی است تا فشارهای خارجی. رهبران شیعه از اجماعی سخن میگفتند که بر پایه آن، سیاست خارجی عراق باید میان شراکت قوی با آمریکا و رابطه تاریخی دیرینه با ایران توازن برقرار کند. چندین سیاستمدار و تحلیلگر عراقی به من گفتند که نخستوزیر آینده، سیاست «تداوم» را دنبال خواهد کرد، از جمله در قبال ایالات متحده.
شکاف رو به گسترش میان مردم و نخبگان
درست است که سیاستمداران به شدت درگیر نتایج انتخابات و فرایند تشکیل دولت هستند، اما این بدان معنا نیست که افکار عمومی عراق نیز به همان اندازه درگیر است. بسیاری از عراقیهایی که با آنها صحبت کردم، به این نتیجه رسیده بودند که انتخابات چندان اهمیتی ندارد. تحلیلگران باسابقه، فعالان جامعه مدنی و جوانان عراقی از سرخوردگی عمیق خود نسبت به فرایند سیاسی سخن میگفتند؛ برخی حتی اذعان میکردند که در انتخابات ماه گذشته رأی ندادهاند و تمایلی هم به مشروعیتبخشی به نظام سیاسی عراق ندارند.
گروهی از جوانان عراقی به سرخوردگی پس از سرکوب جنبش اعتراضی «تشرین» در سال ۲۰۱۹ اشاره کردند؛ زمانی که جوانان برای مطالبه تغییرات بنیادین سیاسی به خیابانها آمدند. آنها همچنین از ناکامی نامزدهای مستقل و فعالان سیاسی که در ۲۰۲۱ وارد پارلمان شدند، در ایجاد تغییر واقعی سخن گفتند. به گفته آنها، برخی از این فعالان در نهایت جذب همان نظام سیاسی شدند که پیشتر علیه آن مبارزه کرده بودند. در انتخابات امسال، نامزدهای مستقل و جامعه مدنی عملاً از صحنه حذف شدند.
سیاستمداران از همه جناحها به مشارکت بالاتر از انتظار رأیدهندگان اشاره میکردند، اما منتقدان میگفتند این «انتخابات میلیاردرها» بود؛ انتخاباتی که مشارکت در آن بیش از آنکه ناشی از شور سیاسی باشد، حاصل هزینهکرد بیسابقه مالی بود.
برای بسیاری از عراقیها، این واقعیت که نتایج انتخابات تأثیر چندانی بر روند تشکیل دولت ندارد، یادآور دیگری است از اینکه نظام سیاسی ابزارهای اندکی برای پاسخگو کردن رهبران در برابر مردم در اختیار دارد.
نوید عراقی متفاوت
با این همه، من نشانههایی از وعده یک عراق متفاوت را تجربه کردم. وقتی در جاده موسوم به «روت آیریش»—مسیر فرودگاه بغداد تا منطقه سبز—رانندگی میکردم، بهسختی میشد باور کرد که این مسیر زمانی بهخاطر حملات مکرر به کاروانهای آمریکایی بدنام بود. تا همین امسال، وزارت خارجه آمریکا هنوز از بالگردهای بلکهاوک برای انتقال کارکنان از فرودگاه به سفارت استفاده میکرد. اما هیأت ما با یک خودروی عادی و در آرامش کامل در این مسیر حرکت کرد.
در بغداد، در خیابان متنبی—گذرگاه تاریخی کتابفروشان و کافهها—قدم زدم؛ خیابانی که پس از بمبگذاری ویرانگر سال ۲۰۰۷، که بیش از ۳۰ کشته بر جا گذاشت و این مرکز فرهنگی را نابود کرد، در سالهای اخیر بازسازی شده است. در دهوک و اربیل آزادانه گشتوگذار کردم، در بازارها خرید کردم، اطراف قلعه اربیل قدم زدم و غذاهای محلی را در رستورانها امتحان کردم.
با وجود همه چالشهای پیشِ رو، عراق را ترک کردم در حالی که از خود میپرسیدم: آیا این کشور پس از دو دهه درگیری، بالاخره از پیچ تاریخی عبور کرده است؟ در طول سفرم، بارها حس اشتیاق عراقیها برای تغییر را احساس کردم. دولت آینده بهزودی فرصتی خواهد داشت تا پاسخگوی این لحظه باشد. مسائل فوری کم نیستند؛ از مهار شبهنظامیان و اصلاحات اقتصادی گرفته تا بحران مداوم آب. اما شاید مهمترین گام این باشد که دولت بتواند شکاف میان نخبگان سیاسی و مردم را کاهش دهد.
برای مطالعه بیشتر در این زمینه رجوع کنید به: انتخابات عراق؛ بازیهای سیاسی ادامه دارد، خبری از تغییر نیست
نظر شما