جرثقیلها بر فراز آسمان بغداد قد کشیدهاند. صدای ارههای برقی در سراسر شهر طنینانداز است. زیر آفتاب سوزان تابستان، کارگران پیادهروی تازهای را مقابل یک پنیرفروشی شیک سنگفرش میکنند. بغداد در حال تجربه یک رونق ساختمانی است. عراق به شکلی چشمگیر باثبات به نظر میرسد و همین موضوع سرمایهگذاران خارجی را جذب کرده و چهره پایتخت را دگرگون میسازد.
محمد شیاع السودانی، نخستوزیر، به اکونومیست میگوید: دولت برنامههای بزرگی برای «بهبود خدمات و زیرساختها پس از سالها جنگ و بیثباتی» دارد. از زمان روی کار آمدنش در اکتبر ۲۰۲۲، دولت او ۲۰ پل و روگذر تازه در بغداد ساخته است (طبق شنیده ها، یکی از آنها تنها در ۸۰ روز ساخته شد). دستکم چهار بیمارستان جدید افتتاح شده است، از جمله نخستین مرکز تخصصی سرطان عراق و یک بیمارستان مراقبتهای ویژه با طراحی کرهای. بیش از ۱۷۰۰ مدرسه ساخته یا بازسازی شدهاند. چندین هتل لوکس در شرف افتتاح است. شرکت bp فعالیتهای خود را از سر گرفته و گفتوگو با غولهای نفتی بینالمللی مانند اکسونموبیل و شورون در جریان است.
این توسعه نتیجه چند عامل است که بهبود امنیت یکی از آنهاست. با معیارهای پس از ۲۰۰۳، عراق هرگز چنین آرام نبوده است. اصلاحات در بخش بانکی، دسترسی به اعتبار را آسانتر کرده است. درآمدهای نفتی و ساختمانی که روزی به بیروت یا ژنو منتقل میشد، اکنون بیشازپیش در خود عراق هزینه میشود.
سودانی هدف خود را عبور دادن پروژههای دولتی و خصوصی از بوروکراسی پیچیده عراق قرار داده است. او با تماسهای مستقیم به مدیران یا بازدیدهای سرزده از کارگاهها، بیشتر به مثابه یک سرکارگر رفتار می کند تا یک سیاستمدار. وی ریاست کمیتههای قدرتمند سرمایهگذاری را بر عهده دارد که قادرند پروژهها را بهسرعت به تصویب برسانند. نمیر العکابی، رئیس شرکت امواج، یکی از بزرگترین شرکتهای املاک و مستغلات عراق که در سراسر بغداد مجتمعهای مسکونی میسازد، میگوید: «کاری که قبلاً یک یا دو سال طول میکشید، حالا در یک جلسه انجام می شود.»
پیشرفت تنها به پایتخت محدود نیست. سودانی بسیاری از خدمات دولتی را دیجیتالی کرده است. اداره گذرنامه در بغداد اکنون گذرنامههای جدید را ظرف ۴۵ دقیقه صادر میکند؛ مقامات ادعا میکنند این سریعترین در جهان است. تا سال ۲۰۲۳، درآمد سالانه گمرک هرگز از ۹۰۰ میلیارد دینار عراقی (۶۹۰ میلیون دلار) فراتر نرفته بود اما امسال انتظار میرود از ۳ تریلیون دینار بگذرد. یک مقام سازمان ملل میگوید: دورانی که کانتینرهای آیفون را به اسم موز وارد میکردند تا از عوارض فرار کنند، به لطف دیجیتالی شدن، دیگر تمام شده است.
پرداخت حقوق کارمندان دولت دیگر نقدی نیست. پرداخت هزینه خدمات دولتی ــ مانند همان گذرنامههای تازه ــ فقط با کارت بانکی ممکن است. پنج سال پیش تقریباً هیچکس در عراق کارت بانکی نداشت؛ امروز داشتن آن ضروری است.
اما دیگر تغییرات، دشوارتر بوده است. سودانی از رویارویی مستقیم با شبهنظامیان مورد حمایت ایران که جمهوری اسلامی را قادر ساختهاند بخش بزرگی از سیاست و اقتصاد عراق را در دست بگیرند، خودداری کرده است. به گفته یکی از نزدیکانش، او گفته: «میخواهم آنها سرمایهگذاری کنند و سرگرم رفاه شوند. میخواهم آنها را از خشونت دور کنم.» بسیاری از آنان واقعاً شرکتهایی تأسیس کردهاند و برای قراردادهای دولتی رقابت میکنند. نیروهای نیابتی ایران در عراق از مشارکت در جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل خودداری کردند؛ امری که شاید تأییدی بر رویکرد سودانی باشد. یک ناظر عراقی میگوید: «گربهها آنقدر چاق شدهاند که دیگر توان جنگیدن ندارند.»
اما منتقدان میگویند رویکرد سودانی تنها به شبهنظامیان فرصت میدهد تا خود را ثروتمندتر کرده و چنگ خود را بر دولت محکمتر کنند. به باور آنان، نخستوزیر صرفاً آنان را در ساختار دولت ادغام می کند بیآنکه پاسخگو باشند. در ماه ژوئیه، نیروهای کتائب حزبالله ــ گروه شبهنظامی با پیوندهای نزدیک به ایران ــ به یک دفتر در وزارت کشاورزی یورش بردند تا از مدیری که به فساد متهم بود و قرار بود برکنار شود، حمایت کنند. سودانی وعده داد عاملان را به عدالت بسپارد اما تا امروز چنین نکرده است. این حادثه نشان داد که شبهنظامیان وقتی منافعشان تهدید شود، تا چه اندازه آزادانه عمل میکنند.
کمتر کسی باور دارد که سودانی بتواند مستقیماً با آنها دربیفتد. ناتوانی نیروهای عراقی در نجات الیزابت تسورکوف، پژوهشگر روس-اسرائیلی که در ۲۰۲۳ به دست کتائب حزبالله در بغداد ربوده شد، نشانگر محدودیت قدرت سودانی است. او گفت: «نمیدانم کجاست. اگر میدانستیم، میرفتیم و او را برمیگرداندیم... یک نقطه، یک مکان در عراق به ما بدهید، تا نیروهای امنیتی ما آدمربایان را بازداشت کرده و او را آزاد کنند.»
کارنامه سودانی کاستیهای دیگری هم دارد. او برای کوچک کردن بدنه بزرگ دولت کار چندانی نکرده است: بیش از ۱۰ میلیون عراقی حقوقبگیر دولتاند و عراق یکی از بالاترین نسبتهای کارکنان دولتی به خصوصی را در جهان دارد. تلاشهای سودانی برای اصلاح بخش انرژی عراق عمدتاً به دلیل مقاومت گروههای مرتبط با شبهنظامیان شکست خورده است و فساد همچنان پابرجاست.
با این همه، ظرفیتهای عراق عظیم است. جمعیت کشور، طبق سرشماری ۲۰۲۴، حدود ۴۶ میلیون نفر است و هر سال نزدیک به یک میلیون نفر رشد میکند. اکنون جمعیت عراق نسبت به دوران پیش از حمله آمریکا، ۲۰ میلیون نفر بیشتر شده است.
انتخابات قرار است در نوامبر برگزار شود. سودانی خواهان دوره دومی است تا کارهای ناتمامش را تکمیل کند. اما حتی اگر عراقیها از اصلاحاتش استقبال کنند، این تضمینی برای پیروزی او نیست. بسیاری در «چارچوب هماهنگی» -ائتلافی از گروههای مورد حمایت ایران- سودانی را تهدیدی برای منافع خود میدانند. اگر آنان علیه او متحد شوند، همه این پیشرفتها میتواند گذرا باشد.
نشانههای امید در جنوب عراق
سال ۲۰۰۳، ایالات متحده و بریتانیا آرزوی رنسانسی برای بصره داشتند تا این شهر را به عنوان قطب اقتصادی مهم منطقه، دروازهای به عراق و همتایی برای دیگر شهرهای بزرگ تجاری خلیج فارس احیا کنند. اما در عوض، موقعیت استراتژیک بصره — نزدیکی به منابع نفتی عراق، دسترسی به آبهای خلیج فارس و مرز ایران — دقیقاً همان چیزی بود که آن را به منبع اصلی ثروتاندوزی نخبگان سیاسی شیعه عراق تبدیل کرد؛ فضایی آشفته از فساد و مافیای قدرت که به پایگاهی کلیدی برای نفوذ شبکه متحدان و نمایندگان ایران در عراق بدل شد.
در ژوئیه گذشته، من به عنوان مشاور بخش خصوصی، بازدیدی دیگر از بصره داشتم (پیشتر سال ۲۰۱۹ و در خداحافظی به عنوان سفیر بریتانیا، از این شهر دیدن کرده بودم).
خوشبختانه نشانههای مثبتی از ثبات و بازسازی در شهر به چشم میخورد. دوستان قدیمی گزارش میدادند که امنیت بهبود یافته و مرکز شهر به طور محسوسی بهتر شده است: جادههای جدید، پروژههای مسکونی و تجاری، یک هتل پنج ستاره و رستورانهای خوب. در مجموع، مرکز شهر تمیزتر و شلوغتر به نظر میرسید و مردم با آزادی و آسایش بیشتری به کارهای خود مشغول بودند. در فرودگاه، مراحل گذرنامه و گمرک با نظم انجام شد، اگرچه گاهی حجم مسافران کار را سخت میکرد. صفهای کارگران چینی که منتظر دریافت مجوز بودند، نشانهای از حضور روزافزون چین به عنوان بازیگری مهم در بخشهای نفت، گاز و زیرساختهای عراق بود.
گرچه در کل عراق می توان بهبود امنیت و رونق ساخت و ساز را دید، اما این پیشرفتها همچنان زیر سایه فساد و حکومتداری ناکارآمد قرار گرفته است. در این فضا، احزاب و گروههای مسلح قدرتمند به شکل پنهانی درآمدهای ملی، منابع نفتی و رشوههای پروژههای عمرانی را تصاحب میکنند.
تمام احزاب و گروههای مسلح شیعه در بصره حضور دارند و بر منابع درآمدی و امتیازات ویژه اقتصادی در بخش های نفت و گاز، بنادر، مرزها و گمرک، استخدامهای دولتی و قاچاق سلاح، نفت و مواد مخدر کنترل دارند. قبایل مسلح محلی نیز سهم خود را از این منابع طلب میکنند. علاوه بر این، ایران بصره را برای امنیت و رفاه خود حیاتی میداند و نفوذ خود را متناسب با منافعش اعمال میکند.
"اسعد العیدانی"، استاندار بصره، هشت سال است که در این سمت قرار دارد. پیشبرد هرگونه تحول در بصره با وجود شرایط سخت سیاسی و اقتصادی آسان نیست، اما حتی مخالفانش نیز نمیتوانند دستاوردهای او را کاملاً نادیده بگیرند. با این حال، مردم بصره از وضعیت شهر و استان ناراضی هستند زیرا تنها سهم ناچیزی از ثروت کلانی که در این منطقه تولید میشود به آنان میرسد. مردم بصره به طور متناوب، به ویژه در فصل تابستان، به کمبود آب، برق، فرصتهای شغلی و همچنین کیفیت پایین خدمات درمانی و آموزشی اعتراض میکنند.
مشکل کمبود آب تمیز و آشامیدنی در بصره، بزرگترین چالشی است که در آن ناکارآمدی سیاسی و بحران زیستمحیطی به هم پیوند خورده و یکی از بزرگترین ناکامی های حکومت در عراق پس از ۲۰۰۳ را نشان میدهد. در این میان فقرا و حاشیهنشینان همچون همیشه، بیشترین رنج را از این شرایط میبرند.
بصره از دیرباز به آب رودخانههای دجله و فرات و نیز رودخانههای منشعب از ایران متکی بوده است.
احداث چندین سد در ترکیه و ایران جریان این رودها را به شدت کاهش داده و همچنین شوری آب بصره به دلیل نفوذ آب شور خلیج فارس به رودخانهی شط العرب افزایش یافته است. زیرساختهای قدیمی در حال فروپاشی هستند و در دهههای اخیر بارها پروژههای بزرگ تصفیه آب پیشنهاد شده، اما همه این طرحها در گرداب اختلافات سیاسی و فساد در تقسیم منافع و همچنین کمبود بودجه در دوران کاهش قیمت نفت، گرفتار شدهاند.
برای مطالعه بیشتر در این زمینه رجوع کنید به: بحران آب عراق؛ سد سازی همسایگان و ناکامی رهبران
نخستوزیر عراق، محمد شیاع السودانی، در زمان حضور من در بصره به این شهر سفر کرد. با توجه به برگزاری انتخابات عمومی در نوامبر ۲۰۲۵، نخستوزیر بر آغاز و پیشرفت پروژههای بزرگ مختلف در بصره و اطراف آن — از جمله آخرین تلاش برای حل بحران آب با کمک یک پیمانکار بزرگ چینی— تأکید نمود. اگرچه مردم بصره امیدوارند این بار نتیجهای حاصل شود، اما شک و تردید زیادی درباره وجود اراده سیاسی برای غلبه بر موانع قدیمی وجود دارد.
یکی دیگر از برنامههای مهم که بیش از یک دهه درباره آن بحث می شود، بازیابی گازهای مشتعل در میادین نفتی اطراف بصره است. این گازها نه تنها به صورت بیرویه هدر میروند، بلکه تأثیرات زیانباری بر سلامت ساکنان و محیط زیست منطقه دارند. خوشبختانه در این زمینه پیشرفتهای تدریجی حاصل شده است. در بازدید ژوئیه من از میادین نفتی، مشاهدات نشان میداد که حجم گازهای مشتعل به میزان محسوسی کاهش یافته است. وزارت نفت عراق و شرکای بینالمللی آن وعده دادهاند که در سالهای آینده شاهد پیشرفتهای بیشتری در این زمینه خواهیم بود.
برای مطالعه بیشتر در این زمینه رجوع کنید به: در سایه مشعل ها؛ بصره، نفت و اپیدمی خاموش سرطان
سودانی در بازدید پایان ژوئیه خود از بصره، از پروژههای متعددی در حوزههای راهسازی، پلسازی، گاز، برق، آب و انرژی خورشیدی حمایت کرد. این اقدامات صرفاً وعدههای انتخاباتی نیستند. سودانی که مهندسی کارآزموده و مدیری تواناست، در سه سال گذشته بازسازی گسترده ای را در سراسر عراق رقم زده که از جمله آن، میتوان به احداث مجتمعهای مسکونی و تجاری بزرگ در پایتخت اشاره کرد.
اگرچه وضعیت سیاسی در عراق و بصره هنوز با انتظارات و شأن مردم فاصله دارد، اما حداقل، امنیت و حکمرانی لازم برای بازسازی گسترده فراهم شده است. بصره نیز از این روند عقب نمانده است.
افزایش ظرفیتهای دولت عراق در سطح ملی و استانی، همراه با فشار افکار عمومی از طریق انتخابات و اعتراضات، باید در سالهای آینده پیشرفتهای بیشتری را ممکن سازد. عراق در درگیری اخیر منطقهای بین اسرائیل و ایران مشارکت نظامی نداشت، بخشی به این دلیل که تهران نمیخواست شبکه قدرتمند متحدان و نمایندگان خود در عراق را به خطر بیندازد. علاوه بر این، نخبگان سیاسی عراق در پی پیگیری منافع خود - از جمله توسعه امپراتوریهای تجاری در حال رشد - هستند که گاهی نفوذ خارجی همسایگان از جمله ایران را به چالش میکشد.
عراق از نظر حاکمیت، ثبات و رفاه هنوز با آرمانهای مردم فاصله زیادی دارد. اما با نگاهی به بیست و دو سال گذشته، میتوان دید که گذر زمان تا حدی زخمها را التیام بخشیده است. عراقیها به تدریج در حال آموختن چگونگی ایجاد روابط داخلی و اعتمادسازی میان احزاب و رهبران بزرگ - از جمله فراتر از مرزهای قومی و مذهبی - هستند. این امر کلید غلبه بر قومیتگرایی مذهبی، نهادهای ضعیف و آسیبپذیری در برابر مداخلات خارجی است. پس از آخرین انتخابات ملی، شاهد تلاش برای تشکیل ائتلافی فراگیر و فرامذهبی بودیم. اگرچه این کوشش به نتیجه نرسید، اما چنین تلاشهایی ادامه خواهند یافت.
دستیابی به ثبات پایدار نیازمند صبر و بردباری است و پشتیبانی خارجی تنها تا حدی تأثیرگذار خواهد بود که عراقیها خود آن را بپذیرند و اجازه دهند.
در مجموع، روندهای امنیتی و رفاهی مثبت هستند: رشد اقتصادی، توسعه اقتصاد غیرنفتی و بازسازی های گسترده، و بازخورد مثبت شهروندان در مناطق مختلف، علیرغم اینکه فساد فراگیر همچنان مانعی جدی در مسیر پیشرفت است.
در سطح بینالمللی، عراقیها نمیخواهند تمام تخم مرغ های خود را در یک سبد بگذارند. آنان خواهان روابط سیاسی و اقتصادی قوی با تمام همسایگان، قدرتهای بزرگ و اقتصادهای پیشرفته جهان هستند. چین در سالهای اخیر حضور بسیار بزرگتری پیدا کرده، اما شرکتهای معتبر غربی نیز از میدان رقابت خارج نشدهاند. رهبران عراقی به خوبی درک میکنند که توسعه اقتصادی کشورشان نیازمند نقشآفرینی پررنگتر بخش خصوصی داخلی و همکاری شرکای بینالمللی از سراسر جهان است. به ویژه با توجه به قیمتهای کنونی نفت، بودجه دولت عمدتاً صرف پرداخت حقوق و مزایای کارکنان بخش دولتی میشود. دولت بدون حمایت بخش خصوصی و شرکای اجرایی، توانایی مالی لازم برای اجرای پروژههای بازسازی را ندارد.
علیرغم چالشهای فراوان، من بصره را با امیدی فزاینده نسبت به شش سال پیش ترک کردم؛ امیدواری نسبت به اینکه این منطقه از عراق، در سالهای آینده سهم عادلانهتری از این روندهای مثبت به دست خواهد آورد.
نظر شما