حقّ خرمن

ما مى بينيم كه نماز به فراوانى برگزار مى شود در حالى كه زكات كه همسنگ آن است كمتر مورد عنايت قرار مى گيرد، يا زنا كمتر روا شمرده مى شود در حالى كه غيبت كه در حرمت همسنگ آن است در بيشتر جوامع و انجمنها رواج دارد. قنوت در نماز، مستحبى است كه بسيار مورد توجه است، ولى حالت قنوت كه پشت دست را رو به صورت گيرند، همان گونه كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) انجام مى داد امروزه اصلاً ديده نمى شود.

از جمله مستحباتى ـ يا شايد در پاره اى موارد واجب ـ كه در ميان مسلمانان بهره بسيار كمى دارد حقّ خرمن يا باقيمانده كشت است. اين چگونه حكمى است؟ اسلام مقرر فرموده كه هنگام برداشت غلّه يا خرما و نظاير آن چند مشتى به فقيرانى داده شود كه در آنجا حضور دارند. گمان مى كنيد اين حكم چقدر به اجرا در آيد؟ در حالى كه احاديث رسيده به گونه هاى متفاوت نسبت به اداى اين حكم تأكيد ورزيده اند.

زراره و محمد بن مسلم و ابو بصير نقل مى كنند كه امام باقر(عليه السلام) درباره آيه شريفه: (وَ ءَاتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ); «و حق (بينوايان از) آن را روز بهره بردارى از آن بدهيد» فرموده: «هذا من الصدقة يعطي المسكين القبضة بعد القبضة و من الجذاذ الحفنة بعد الحفنة حتّى يفرغ; مقصود از آن صدقه اى است كه چند مشت پياپى به مسكين داده مى شود و از باقيمانده كشت چندان بدو بدهد تا تمام شود».

ابو مريم نقل مى كند كه امام صادق(عليه السلام) درباره آيه شريفه: (وَ آتُوا حَقَّهَ يَوْمَ حَصادِهِ) فرمود: «تعطي المسكين يوم حصادك الضغث ثم إذا وقع في البَيْدر، ثمّ إذا وقع في الصاع العشر و نصف العشر; به روز برداشت، حقّ مسكين را دسته اى بده تا در خرمن است و چون در پيمانه گرد آمد، يك دهم و يك بيستم بده».

شعيب مى گويد: از امام صادق(عليه السلام) درباره آيه: (وَ ءَاتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ) پرسيدم، حضرت فرمود: «الضغث من السنبل و الكف من التمر إذا خرص، قال: و سألت هل يستقيم إعطاؤه إذا أدخله؟ قال: لا، هو أسخى لنفسه قبل أن يدخله بيته; دسته اى از سنبل گندم و مشتى از خرما بده. نيز پرسيدم: آيا رواست كه پس از نقل محصول به خانه، (سهم را) عطا كنم؟ فرمود: نه، براى نفس آدمى بهتر است كه پيش از انتقال محصول به خانه (آن سهم را) بدهد».

حلبى از امام صادق(عليه السلام) درباره آيه شريفه (وَ ءَاتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ) پرسيد كه چگونه بايد آن را پرداخت؟ امام فرمود: «تقبض بيدك على الضغث فتعطيه المسكين و المسكين حتّى تفرغ منه; دستت را به ميان غلّه ببر و درهم بدو بده، تا آن را تمام كنى».

و احاديث بسيار ديگر. اسلام بر اين حق تأكيد مى ورزد تا آنجا كه ميوه چينى شبانه را بسيار مكروه مى شمرد، زيرا اين ترس در ميان است كه مساكين حاضر نباشند.

ابو بصير از امام صادق(عليه السلام) روايت مى كند كه فرمود: «شب ميوه اى نچين و شب كشت خود را درو نكن و در شب قربانى نكن و بذر نپاش، زيرا اگر شبانه چنين كنى قانع و مُعترّى سراغ تو نمى آيد. عرض كردم: قانع و معتر كدام است؟ فرمود: قانع كسى است كه به آنچه بدو مى دهى خشنود مى شود و معتر كسى است كه به اميد عطا از در خانه تو گذر كند، اما سؤال نكند و اگر شب محصول خود را برداشت كرده باشى حضور ندارند تا از تو چيزى بخواهند، و اين همان سخن پروردگار است كه: (وَ ءَاتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ)، هنگام درو، يعنى چند دسته و سپس چند مشت پياپى هنگام برداشت محصول و همين طور هنگام برداشت خرما. در مورد بذر نيز بايد چنين كرد، شبانه بذر مپاش و هنگام بذرپاشى همان گونه مى دهى كه هنگام برداشت».

در اينجا اين سؤال مطرح مى شود چگونه يك مسكين با يك مشت محصول و نظاير آن بهره مند مى گردد و چرا اسلام بيشتر از يك مشت را حقّ مسكين قرار نداده است؟ پاسخ اين پرسش چنين است: فقيرانى كه گذر مى كنند بسيارند و كسانى كه ميوه مى چينند يا كشت درو مى كنند يا بذر مى پاشند نيز فراوانند، و بر اين اساس نياز تهيدستان در ميان مالكان تقسيم شده تا مالكى زيان نبرد و فقيرى، بيچاره نماند، زيرا يك فقير از چندين باغ، محصول مى گيرد و اين براى او كافى است و مالك هم چند مشت به فقير محصول مى دهد كه اگر مجموعه اين چند مشتها را در نظر آوريم خود مبلغ نسبتاً كلانى را تشكيل مى دهد، و اين از حكمت اسلام است و البته اسلام، همه اش حكمت است.

اسلام اين حق را تنها به مسلمان اختصاص نداده است، بلكه به كافر و مشرك نيز رأفت مى ورزد و اين را بايد اصلى انسانى دانست كه بر اساس آن بايد به هر انسانى خير رساند و به هر كسى رأفت ورزيد اگرچه دينى ديگر را در پيش گرفته باشد.

هاشم بن مثنى مى گويد: از امام صادق(عليه السلام) پيرامون آيه (وَ آتُوا حَقَّهَ يَوْمَ حَصادِهِ) پرسش كردم. امام(عليه السلام) فرمود: «إعط من حضرك من مشرك أو غيره; يعنى حقّ هركه را در نزد تو بود اعم از مشرك يا جز او بپرداز».

عبداللّه بن سنان مى گويد: از امام صادق(عليه السلام) پيرامون آيه (وَ آتُوا حَقَّهَ يَوْمَ حَصادِهِ) پرسش شد. امام(عليه السلام) فرمود: «اعط من حضرك من المسلمين، و إن لم يحضرك إلاّ مشرك فأعطه; يعنى حقّ مسلمانانى را كه در آنجا حضور دارند بپرداز و اگر مسلمانى يافت نشد آن را به مشرك بده».

در حديث ديگرى امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «تعطي منه المساكين الذين يحضرونك و لو لم يحضرك إلاّ مشرك; از آن به مساكينى بده كه در حضور تو هستند اگرچه جز مشرك در آنجا نباشد».

*برگرفته از کتاب ارزش ها در نگاه اسلام؛ نوشته آیت الله سید محمد شیرازی