فرهنگ تنبلی

در میان ادیان الهی، اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین دین الهی، توجه ویژه و فراوانی به کار و تلاش دارد، تا جایی که خداوند در قرآن کریم می فرماید: «لیس للانسان الّا ما سعی: بر انسان چیزی جز حاصل کار و تلاش او نخواهد بود»؛ «کل نفس بما کسبت رهینه: هر کس در گروه اعمال خویش است» و رسول اکرم (ص) می فرماید: «العباده عشره اجزاء تسعه اجزاء فی طلب الحلال: عبادت ده جزء دارد که نه جزء آن طلب روزی حلال است.» همچنین «الکان لعیاله کالمجاهد فی سبیل الله؛ کسی که برای کسب هزینه ی خانواده اش زحمت می کشد، مانند مجاهد راه خداست.» و باز از پیامبر اسلام روایت شده که: «بنده هیچ غذایی نخورد که نزد خدای متعال محبوبتر از دسترنج او باشد، هر کس با تنی خسته از کار بخوابد آمرزیده می شود.» علاوه بر این روایات مهم در تبیین ارزش و جایگاه کار و کوشش در نزد خداوند، در سیره ی عملی انبیای الهی و حضرات معصومین نیز توجه به کار را می بینیم و با مطالعه ی تاریخ زندگانی آنها درمی یابیم که همه ی آنها اهل کار و تلاش بودند و هزینه ی زندگی خود را از دسترنج خود تأمین می کردند. از امام صادق (ع) روایت شده: «ان الله جعل ارزاق انبیائه فی الزرع و الضرع: خداوند روزی پیامبران خود را در کشاورزی و دامداری قرار داد.» و در حدیثی از پیامبر اسلام (ص) آمده است که: «داوود پیامبر جز از دسترنج خود نخورد.» و در تواریخ و روایات نقل شده است که سلیمان نبی (ع) با آن عظمت و شکوه، زنبیل بافی می کرد و از دسترنج خود روزی می خورد. همچنین روایت شده است. مولایمان امیرالمومنین (ع) وقتی از جهاد فراغت می یافت، به آموزش دادن مردم و داوری میان آنها می پرداخت و هرگاه این کارها را تمام می کرد، در باغی که داشت مشغول کار می شد و در همان حال ذکر خدای جلّ جلاله می گفت.

در قرآن، عمل و کار به عنوان يک تعهد و تکليف اسلامی به دو صورت مطرح گشته است:

اول:به صورت عام که هرگونه حرکت و تلاش را در بر مي­گيرد اعم از اين­که اقتصادی باشد يا عبادی يا فرهنگی يا سياسی و . . . مانند آيه «وَ أَن لَّيْسَ لِلْانسَانِ إِلَّا مَا سَعَى‏؛ وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى‏؛ و اينكه انسان به جز كار و تلاشش سرمايه ‏اى ندارد؟ و اين­كه نزد وى سعى خود را خواهد ديد؟»

دوم: به صورت خاص يعنی کار اقتصادی؛ در برخی آيات الهی از کار و کوشش فقط کار اقتصادی اراده شده است مانند: «وَ جَعَلْنَا فِيهَا جَنَّاتٍ مِّن نخَّيلٍ وَ أَعْنَابٍ وَ فَجَّرْنَا فِيهَا مِنَ الْعُيُونِ؛ لِيَأْكُلُواْ مِن ثَمَرِهِ وَ مَا عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ أَ فَلَا يَشْكُرُونَ؛ و در آن باغها و نخل­ها و انگورها قرار داديم و در آن چشمه‏ هايى روان كرديم؛ تا مردم از ثمره آن و كارهاى خود برخوردار شوند آيا باز هم شكرگزارى نمى‏ كنند؟»

از نظر قرآن، کسب و کار به سبب آن که موجبات تحصیل فضل الهی می شود از ارزش و اهمیت برخوردار می باشد و به سبب این که کار وتلاش آدمی، عمل مطلوب و مقبول از دیدگاه خردمندان و راه تامین نیازهای فردی و اجتماعی جوامع انسانی می باشد، نیز به عنوان یک ارزش مورد توجه و تاکید است. به سخن دیگر، خداوند حکم عقل و خرد را امضا و تایید کرده و آن را به عنوان یک ارزش مورد توجه و تشویق قرار داده است؛ زیرا تنها با کار است که نیازهای بشری تامین می شود و موجبات بقای فردی و جمعی بشر فراهم می گردد

در آیین یهود روز شنبه به جهت تقدسی که دارد تعطیل است و هیچکس اجازه کار و فعالیت در این روز را ندارد. هواپیمایی اسرائیل به دلیل این که روز شنبه هواپیماهایش اجازه پرواز ندارند در سال ۱۵۰ میلیون دلار ضرر می دهد و در بسیاری از ساختمان‌های جدید بیت‌المقدس حتی آسانسورها را طوری تعبیه کنند که مومنان نیازی به فشاردادن دکمه نداشته باشند، چون فشاردادن دکمه هم کار محسوب می شود و حرام است. همچنین ادمه کار شرکت تاکسیرانی اوبر در اسرائیل متوقف شد چون از جمله، روز شنبه هم مسافر حمل می کرد.

اما می بینیم که در اسلام اهمیت کار و تلاش به حدی است که حتی روز جمعه به عنوان تعطیلی از کار دانسته نشده است بلکه مسلمانان در این روز، باید پس از ادای فریضه نماز، به دنبال فعالیت‌های سودمند بروند: فانتشروا فی الارض و ابتغوا من فضل‌الله (الجمعة، ۱۰)

همچنین به روایت معتبر شیخ صدوق، در دو شب بیست و یکم و بیست و سوم رمضان که بیش از تمامی شب‌های سال احتمال می‌رود شب قدر باشد، مذاکره علمی از هر عبادت دیگری با فضیلت‌تر است: «من احیی هاتین اللیلتین بمذاکرة العلم فهو افضل؟» و مگر جز این است که امیر مؤمنان (ع) حتی در بستر مرگ و تا ساعتی پیش از آنکه چشم از جهان فرو بندد، با سخنان گهربار خود مشغول تعلیم خلق بود و از جمله ـ به روایت امام سجاد (ع) از امام حسین (ع) ـ خطاب به فرزند خود فرمود: «ایاک و ظلم من لایجد علیک ناصرا الا الله» (زنهار بر کسی که در برابر تو جز خدا یاوری ندارد ستم نکنی).

اما علی رغم این همه توصیه و سفارش در خصوص کار و تلاش و پرهیز از اتلاف عمر، بررسی‌های کارشناسان مسایل اجتماعی ایران نشان می‌دهد که فرهنگ کار در ایران در مقایسه با جوامع پیشرفته در سطح پائین‌تری قرار دارد. این در حالی است که در جهان پیشرفته با وقوف بیشتر به نقش استراتژیک نیروی انسانی و نگر‌ش‌های آن به کار و تولید مفهوم فرهنگ کار از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار شده است.

ساعت کار مفید هفتگی در ژاپن هم اکنون 40 تا 60 ساعت و در کره جنوبی 54 تا 72 ساعت است. ایران در رده سوم کمترین ساعات کار مفید سالیانه در جهان پس از کویت و عربستان قرار دارد. نماینده سابق کارگران در هیئت حل اختلاف می گوید: سهم روزانه چای خوردن، تلفن زدن، مرخصی ساعتی گرفتن و نهار خوردن از کار مفید بیشتر است و اینگونه نمی توان به بهبود بهره وری و افزایش ساعات مفید کاری امیدوار بود.

به گفته یکی از کارشناسان اجتماعی، ژاپنی ها در همان کلاس اول دبستان، با بچه هایشان اتمام حجت می کنند. درس اول هم جغرافیاست؛ نقشه ژاپن را می گذارند جلوی بچه ها و می گویند: ببینید این ژاپن کوچولوی ماست! ژاپن ما نفت ندارد، گاز ندارد، معدن ندارد، زمینش محدود و جمعیتش زیاد و زلزله خیز است و ...لیست «نداشته ها» «بایدها» را به بچه ها گوشزد می کنند. در ژاپن، نظام آموزشی فهرست مشاغل مورد نیاز جامعه را از همان اول کار، به «بچه ها» گوشزد می کند، حتی حجم موضوعات درسی کتاب های ژاپن یک سوم اروپا است، چون ژاپنی ها معتقدند که «عمق» بهتر از «وسعت» است! حالا این را مقایسه کنید با کتاب های درسی یا حتی رسانه های ما – از هر جناح و طیف، مخالف و موافق – که از همان اول مدام بر مطالبات مردم می دمند و ... در دبستان هم، درس تاریخ، نه برای عبرت، بلکه برای شرح «افتخارات گذشته» است. اگر نقشه جغرافیا را هم بگذارند جلوی بچه ها، با غرور می گویند: «بچه ها ببینید! ایران همه چیز دارد! ایران نفت دارد، گاز دارد، جنگل دارد، دریا دارد و ...!» نتیجه اش می شود «احساس داشتن» و «غنای کامل» و ایجاد تلفیقی از تنبلی اجتماعی و حتی طلبکاری که به اشتباه به آن می گوییم «غرور ملی!»...

امروزه «تنبلی اجتماعی» یکی از مهمترین ویژگی رفتاری ناپسند ایرانیان شده است. ویژگی که بسیاری از عادات فرهنگی و صفات اجتماعی ما از آن مایه می گیرد و تغذیه می کند. این مسئله به ویژه در عدم تمایل به درس خواندن در مدارس و دانشگاه ها، و در کار اداری کارمندان، و در میزان بالای تماشای تلویزیون در ایران به جای کتابخوانی، در تمایل زیاد به استخدام در دستگاه دولتی و عدم تمایل برای کسب تخصص و مهارت و کارآفرینی، در وجود تعطیلی های فراوان سالانه، در پدیده ای به نام بین التعطیلین، و موارد فراوان دیگر موجود است.

مقایسه تعداد تعطیلات رسمی در ایران (در ایران 26 روز تعطیل هستیم) با سایر کشور ها، جلوه ای از وخامت اوضاع در ایران، از دیدگاه کار است. تعطیلات رسمی سالانه در هلند 7 روز است، انگلستان، فنلاند و ایرلند جنوبی 8 روز، دانمارک 9 روز، بلژیک، لوکزامبورگ و یونان 10 روز، فرانسه و سوئد 11 روز، نروژ12 روز، اتریش 13 روز، آلمان بین 10 تا 14 روز (به اقتضای سیاست های داخلی متفاوت دولت های محلی آن کشور)، اسپانیا و پرتغال 14 روز، ایسلند 15 و ایتالیا 16 روز می باشد.

مطابق مطالعات انجام شده در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، اثر یک روز تعطیلی اضافه در تولید ملی ایران، با توجه به آمار سال های 1389 و 1390 مبلغ هزار و 673 میلیارد تومان است. یعنی وقتی که یک روز در کشور اضافه تر تعطیل می شود، تولید ملی هزار و 673 میلیارد تومان کاهش پیدا می کند. اثر تعطیلی اضافه در درآمد مالیاتی کشورنیز در یک روز، 136 میلیارد تومان است...

سخن آخر اینکه: انسان در نگرش اسلامی دارای کرامت و ارزش انسانی است و بر او بایسته است که پیش از هر چیز این کرامت ذاتی را در جهان هستی پاس دارد و تدابیری بیندیشد که خود را به جایگاه شایسته برساند. و از طرفی، کار از دیدگاه اسلام وظیفه طبیعی انسان، رمز رشد و پیشرفت فرد و جامعه، راز شادابی فرهنگ‌ها و شعار و شعور انسان توحید‌گراست. با استناد به فرمایش حضرت علی(ع) که کار ایمان را صیقل می‌دهد می‌توان به ارزش کار و نیروی کار پی برد. به این معنا که اهمیت کار آنچنان بالاست که در کنار ایمان مطرح می‌شود بنابراین باید به توسعه و ارتقای فرهنگ کار توجه بیشتری شود. اگر هدف ما توسعه انسانی است این توسعه انسانی دست نمی‌دهد مگر اینکه معتقد به توسعه اجتماعی باشیم که توسعه اجتماعی خود در گرو اولویت‌گذاری به نیروی فکر و اندیشه و تقویت روحیه اجتماعی است. باید توجه داشته باشیم که رسیدن به سطح مطلوب بهره‌وری در گرو داشتن عناصری آگاه، هوشمند، متعهد و نو‌آور، تحت سیستم اجتماعی و انسانی است که همه این‌ها میسر نمی‌باشد جز با ارتقای فرهنگ کار.