زنان شاغل چهره عربستان را تغییر می دهند

ماه می 2023 ریحانه برناوی مهندس سعودی اولین زن عرب لقب گرفت که از طریق یک شرکت خصوصی به فضا رفت. عربستان مدتها بود که با محدودیت های سخت گیرانه ای که برای اشتغال زنان گذاشته بود، شناخته می شد؛ ولی در 15 سال گذشته این کشور فرصت های بیشتری را برای اشتغال زنان فراهم کرده است. سفر برناوی در نوع خود اولین بود ولی در این سالها صدها هزار زن سعودی به اولین زن خانواده خود تبدیل شده اند که در خارج از خانه در مکان هایی مانند سینما، ایستگاه های قطار، مراکز خرید و دفاتر شرکت ها کار می کنند

پیشتر تعداد زنان شاغل در عربستان بسیار محدود بود و این کشور هم در سطح جهان و هم در سطح خاورمیانه، از این حیث جایگاه خوبی نداشت. سال 2011 درحالی که میزان اشتغال مردان سعودی 56% بود، تنها 10% از زنان این کشور شاغل بودند. دولت عربستان مدتهاست که زنان را به گرفتن دیپلم و تحصیل در دانشگاه تشویق می کند؛ بسیاری از زنان در خارج از کشور با بورسیه ملک عبدالله تحصیل می کنند. ولی درامد نسبتا بالای مردان سعودی و برنامه های حمایت اجتماعی این کشور، این امکان را برای اکثر زنان فراهم کرده است که از نظر مالی نیازی به اشتغال نداشته باشند و بسیاری نیز باتوجه به هنجارهای فرهنگی که تعامل با جنس مخالف را بد می داند، ترجیح می دادند کار نکنند. از سوی دیگر محدودیت هایی پیش روی زنان شاغل وجود داشت و انها از کار کردن در برخی از مشاغل یا کار کردن در شیف شب، منع می شدند

ولی اعتراضات بهار عربی، دولت سعودی را وادار کرد تا برای حل مشکلات کشور چاره ای اساسی بیندیشد. یکی از این مشکلات افزایش جوانان بیکار بود، به نحوی که صرفا با اشتغال زایی در بخش دولتی نمی شد گره از این مشکل گشود؛ از این رو دولت بخش خصوصی را تحت فشار گذاشت که فرصت های شغلی بیشتری ایجاد کنند. این امر باعث شد که نه تنها مردان سعودی، بلکه تعداد زیادی از زنان نیز به نیروی کار بپیوندند؛ به طوری که تا سال 2023، 31% از زنان سعودی شاغل شدند. افزایش شمار زنان شاغل، تأثیرات اقتصادی و اجتماعی شگرفی داشت؛ زنان سعودی در فضای عمومی حضور پررنگی پیدا کردند و به یکی از اهرم های اقتصادی کشور بدل شدند

زنان سعودی مدتهاست که از امکان تحصیل رایگان تا مقطع دکترا بهره مند هستند. مدارس رسمی دخترانه از دهه 1960 به طور گسترده شروع به فعالیت کرد؛ در آن زمان پادشاه سعودی تعهد خود را به آموزش دختران در موضوعاتی که آنها را برای مادر شدن آماده می کند، اعلام نمود. زنان از دهه 1980 به لطف حمایت زنان نخبه کشور، در دانشگاهها حضور بیشتری پیدا کردند ولی از نظر شغلی، فعالیت چندانی در بخش خصوصی نداشتند. قبل از سال 2010 حدود دوسوم زنان شاغل، در بخش دولتی کار می کردند و اغلب آنها در مدارس دخترانه مشغول به فعالیت بودند.

کار در بخش دولتی برای زنان مطلوب بود زیرا اغلب دستمزدهای بالایی می گرفتند، امنیت شغلی خوب و ساعات کاری کمی داشتند و محیط های کاری نیز تفکیک شده بود. کار در بخش خصوصی غیرنفتی مانند مشاغل ساختمانی، مهمان داری و خرده فروشی، دستمزد پایینی داشت و حتی برای مردان نیز جذاب نبود؛ این مشاغل معمولا توسط کارگران خارجی انجام می شد. در سال 2011 سعودی ها کمتر از 15% از نیروی کار بخش خصوصی را تأمین می کردند و زنان، بخش کوچکی از این 15% بودند؛ 86% از شرکت های خصوصی هیچ کارمند زنی نداشتند

اعتراضات بهارعربی در سعودی، شدت دیگر کشورهای منطقه را نداشت ولی به دلیل آمار بالای بیکاری، دولت را بسیار نگران کرد. دولت برای کاهش بیکاری جوانان –بیکاری در ان زمان 30% بود- و کاهش اتکای کشور به نیروی کار خارجی، وارد عمل شد. سیاستگذاران فکر می کردند که شغل به اندازه کافی در کشور هست ولی توسط خارجی ها پر شده، بنابراین در ژوئن 2011 دولت برای شرکت های خصوصی سهمیه ای برای استخدام شهروندان عربستان تعیین کرد و یک برنامه بیکاری وضع نمود که بر اساس آن، جویندگان کار ماهانه کمک مالی دریافت می کردند. در نخستین ماهی که این برنامه اجرایی شد، بیش از 500000 زن برای دریافت مزایا از جمله استفاده از برنامه های آموزشی آنلاین ثبت نام کردند

به این ترتیب تعداد کارمندان زن به طور غیرمنتظره ای افزایش پیدا کرد و بسیاری از شرکت های خصوصی برای نخستین بار اقدام به استخدام زنان کردند. تا سال 2015 نزدیک به دو سوم شرکت های خصوصی در عربستان دست به استخدام زنان زده بودند؛ اینگونه بود که سهم زنان سعودی در بخش خصوصی تقریبا سه برابر شد و به 27% رسید

پس از بهار عربی، ملک عبدالله اصلاحاتی را اعلام کرد که مختص زنان بود. زنان برای نخستین بار واجد شرایط رأی دادن و نامزدی در انتخابات شهرداری ها شدند. قانونی که سال 2012 اجرایی شد و فرصت های شغلی را برای زنان بسیار افزایش داد، مقرر می کرد که کار در برخی از خرده فروشی ها مانند فروش لباس زیر زنانه و لوازم آرایشی باید مختص زنان باشد. سال 2018 دولت ممنوعیت رانندگی زنان را لغو کرد و این تصمیم به زنان امکان داد تا در شرکت هایی مانند اوبر کار کنند. سال 2019 سیستم قیمومیت که زنان را ملزم می کرد برای کار، مسافرت یا درمان از یکی از بستگان مرد خود اجازه بگیرند، اصلاح شد. قانون جدید به این محدودیت ها پایان داد و شرکت ها را از گرفتن اجازه قیم به عنوان شرط استخدام منع کرد. این اقدامات نشان داد که توسعه حقوق زنان به اولویت رهبران عربستان بدل شده است

این اصلاحات در راستای برنامه چشم انداز 2030 عربستان بود؛ برنامه ای که توسط محمد بن سلمان در سال 2016 برای کاهش وابستگی کشور به نفت و ایجاد اقتصادی متنوع تر و انعطاف پذیرتر وضع شده بود. یکی از ستون های استراتژی اقتصادی برنامه، افزایش مشارکت زنان به عنوان نیروی کار و اشتغال 30 درصدی آنها تا سال 2030 بود. آن زمان این هدف بلندپروازانه به نظر می رسید ولی اکنون می بینیم که پیش از رسیدن به سال 2030 این هدف محقق شده است

در قانون جدید، نوع مشاغلی که زنان می توانند در آنجا مشغول به کار شوند و ساعات کاری انها مشخص شده است؛ آزار جنسی جرم انگاری شده، برای زنان حقوقی برابر با مردان در نظر گرفته شده، کارفرمایان از اخراج زنان باردار منع شده اند و مزایای بازنشستگی زنان تضمین شده است .این تغییرات فرصت های شغلی را برای زنان به طور چشمگیری افزایش داده است، به طوری که هم اکنون تعداد زنان شاغل در بخش خصوصی هشت برابر بیشتر از ده سال پیش است. شاخص زنان، تجارت و قانون بانک جهانی که برابری جنسیتی کشورها را در قوانین کار اندازه گیری می کند، امتیاز عربستان را از بین صد کشور از 29 در سال 2011 به 71 در سال 2023 افزایش داد که دستاورد بزرگی برای این کشور است

این تحولات اقتصادی، حضور و مشارکت زنان در عرصه عمومی را بیشتر کرده، وضعیت مالی خانواده ها را بهبود بخشیده و بهره وری کسب و کارها را افزایش داده است. هرچه جامعه عربستان زنان را در محیط کار بیشتر بپذیرد، دولت بیشتر تشویق می شود تا اصلاحات بلندپروازانه خود را دنبال کند. برای مثال سال 2019 کمتر از یک چهارم از کودکان عربستانی به مهدکودک می رفتند، حالا دولت به عنوان بخشی از برنامه چشم انداز 2030 در نظر دارد این رقم را به 40% برساند تا مادرانشان امکان بازگشت به کار را پیدا کنند

نتایج نظرسنجی سال 2020 اقتصاددانانی چون لئوناردو برشتین، الساندرا ال گونزالس و دیوید یاناگیزاوا نشان داد که بیش از 80% مردان عربستان سعودی از اشتغال زنان در خارج از خانه حمایت می‌کنند. در ایالات متحده و بریتانیا، افزایش مشابه در زمینه اشتغال زنان در یک دوره 50 ساله رخ داد؛ 12 سال زمان کوتاهی برای یک اقتصاد و جامعه است تا به این سرعت تغییر کند

منبع: فارین افرز

مترجم: فاطمه رادمهر