کمی پس از آنکه شاهزاده محمد بن سلمان به قدرت رسید، از بالاترین مقام دینی عربستان پرسیده شد که نظرش درباره برنامه پادشاهی برای لغو ممنوعیت تفریحات عمومی چیست.
مفتی اعظم، شیخ عبدالعزیز آلالشیخ، در یکی از برنامههای زنده خود در سال ۲۰۱۷ گفت: «میدانیم که کنسرتهای موسیقی و سینما مضر و فاسدکنندهاند»، و هشدار داد که چنین اشکال سرگرمی «بیبندوبار» هستند و به فرهنگ و ارزشهای اسلامی لطمه میزنند.
اما شاهزاده محمد چندان اعتنایی نکرد و بهزودی این محدودیتها را برداشت، این روحانیِ سنتگرا — که هفته گذشته درگذشت — را به حاشیه راند و عهد کرد که «افکار افراطی» را نابود کند. او در همان زمان گفت: «ما میخواهیم زندگی عادی داشته باشیم؛ زندگیای که تجلی دینِ بردبارِ ما و ارزشها و هنجارهای نیکوی ما باشد.»
در سالهای پس از آن، ولیعهد، جاهطلبانهترین روندِ آزادسازیِ اسلام را در عربستان پیش برده است؛ اقدامی که از زمانی که نیاکانش در قرن هجدهم با وهابیهای بنیادگرای سنی متحد شدند تا نخستین دولت سعودی را بنا نهند، کمسابقه بوده است.
او اختیارات پلیس مذهبی را محدود کرده، توانایی قضات برای تفسیر فقه شریعت را کاهش داده، حجم مطالعات دینی در مدارس را کم کرده و عملاً از تفکیک جنسیتیِ در فضاهای عمومی دست کشیده است.
این اصلاحات زندگی بسیاری از ۳۶ میلیون نفرِ ساکن پادشاهی را دگرگون کرده و به تقویت دستورکار مدرنسازیِ بلندپروازانهی شاهزاده کمک کرده است. همچنین، در سطح جهانی هم پژواک داشته؛ کشوری که مدتها به صدور رادیکالیسم متهم بود — بهویژه پس از حملات ۱۱ سپتامبر — اکنون میکوشد شکلِ تازهای از اسلام را حولِ دیدگاهِ ولیعهد بازتعریف کند.
دیوید رانْدِل، کاردار پیشین آمریکا در عربستان، گفت: «پیامی که از مکه میآید در سراسر جهان اسلام طنین میاندازد و پولی که از ریاض میآید نیز در سراسر جهان اسلام طنین میافکند. [سابقاً] این پیام، دیدگاهی نابردبارانه را ترویج میکرد. کاری که امروز انجام میدهند ساختن نسخهای بردبارتر از اسلام است.»
یک دیپلمات غربی در ریاض گفت شاهزاده محمد شایستهی ستایش است، زیرا «نخستین رهبر عرب است که بهصورت فکری و جدی با اسلامگرایان در زادگاه دو مکان مقدس اسلام مقابله کرده است. برای کسی مثل من که ۲۰ سال گذشته را صرف مواجهه با پیامدهای ۱۱ سپتامبر کرده، این تغییر، چرخش راهبردیِ مهمی است.»
ریتم زندگی روزمره در پادشاهی در نتیجهی این تحولات بهشدت تغییر کرده است.
فروشگاههایی که پیشتر مجبور بودند روزی پنج نوبت برای نماز تعطیل کنند، اکنون شبانهروز باز هستند. زنان بسیار بیشتری در عرصه عمومی دیده میشوند؛ پس از آنکه ریاض ممنوعیت رانندگی زنان را برداشت و محدودیتهای پوشش را تعدیل کرد، آنان بهشکلی بیسابقه وارد بازار کار شدهاند. گلهای رز قرمزِ روز ولنتاین و تزئینات کریسمس — که زمانی توسط پلیس مذهبی ضبط میشد — اکنون آشکارا در فروشگاهها عرضه میشود.
بهگفتهی ولیعهد، او صرفاً به مسیری بازمیگردد که معتقد است پادشاهی پیش از سال ۱۹۷۹ در آن قرار داشت؛ سالی که انقلاب اسلامی ایران و محاصره مسجدالحرام در مکه توسط اسلامگرایان سنی، حاکمان عربستان را به اعمال نسخهای سختگیرانهتر از اسلام واداشت.
مقامات به روحانیانی چون آلالشیخ و اسلاف او آزادی عمل دادند تا دیدگاههای خود را بر جامعه تحمیل کنند و پیامشان را در خارج بگسترانند؛ تا بدینوسیله از به چالش کشیدهشدن سیاسیِ خاندان سلطنتی جلوگیری شود.
پس از ۱۱ سپتامبر وقتی مشخص شد ۱۵ نفر از ۱۹ هواپیمارُبا شهروند عربستان بودند، این کشور و نهادهای وابستهای مانند «اتحادیه جهانی مسلمانان» (MWL) — که هدفش ترویج اسلام و ارزشهای آن است —زیر ذرهبین آمریکا و دیگر قدرتهای غربی رفتند.
امروز MWL در خط مقدمِ نمایش چهرهی نوینِ اسلامِ سعودی قرار دارد. این نهاد بهجای تأمین مالی مساجد در خارج و اعزام امامان تعلیمدیده در عربستان برای امامت آنها، اکنون میزبان کنفرانسها و شوراهایی است که بر تعاملات بیرونی و گفتوگوی بینالادیانی تمرکز دارند.
در حالیکه آلالشیخ به حاشیه رفته بود و حضورهای عمومیاش نادر و بهشدت کنترلشده بود، دبیرکل MWL، شیخ محمد العیسی، به یکی از مهمترین رهبران دینی در عربستان بدل شد.
العیسی که پیشتر در دوران پادشاه قبلی وزیر دادگستری بود، بهعنوان یکی از حامیان برجستهی بازتعریف اسلام در چارچوب دیدگاه شاهزاده محمد شناخته میشود و یکی از گزینههای اصلی برای جانشینی آلالشیخ در مقام مفتی اعظم بهشمار میآید.
او که در مقر این سازمان، چند مایلی مسجدالحرام در مکه، با فایننشیال تایمز گفتوگو میکرد، اظهار داشت که اصلاحات صرفاً دین را به ماهیت حقیقیاش بازمیگرداند.
او گفت: «اسلام یک نسخه است که برخی کوشیدهاند آن را مصادره و تحریف کنند، و اصلاحات برای رسیدگی به همین موضوع و بازگرداندن امور به حالت درستشان صورت گرفت.»
العیسی گفت پذیرش اصلاحات از سوی مردم عربستان — که در کنسرتهای موسیقی پرفروش و دیگر رویدادهای تفریحی دیده میشود — نشان میدهد که اکثر مردم از محدودیتهایی که به نام دین اعمال شده بود، ناخشنود بودند.
او گفت: «این رویدادهای تفریحی مملو از خانوادههای سعودی و فرزندانشان است. مگر اینها همان خانوادههای سعودی نیستند که در مسجد نماز میخوانند، در رمضان روزه میگیرند و برای زیارت به مکه میروند؟»
یکی از پروژههای دولت، تلاشی بلندپروازانه برای پالایش صدها هزار حدیثِ منسوب به پیامبر اسلام است — احادیثی که قرنهاست مبنای آراء دینی و حقوقیِ علما بوده — تا به مجموعهای قطعی دست یابد که مبنای یک نظام قانونگذاریِ مدرن قرار گیرد.
این اقدام، تواناییِ روحانیان و قضات برای تحمیل احکامِ دلبخواه ناشی از تفسیر شخصیِ اسلام را محدود خواهد کرد و به ایجاد یک نظام حقوقیِ استانداردشده بر پایهی شریعت کمک میکند که در آن قوانین روشنتر و قابل پیشبینیتر باشند.
ولیعهد در یک مصاحبه تلویزیونی در سال ۲۰۲۱ گفت تنها احادیثی که از «سلسله سندِ قابلاعتماد» برخوردارند — که بهگفتهی او «بسیار اندک» هستند — میتوانند مبنای قانونگذاری یا مجازات قرار گیرند.
او گفت حتی دیدگاههای شیخ محمد بن عبدالوهاب — پدر وهابیگری و برجستهترین روحانی تاریخ پادشاهی — مقدس نیست.
اما همزمان با اصلاحات، ولیعهد فضای از پیش محدودِ آزادی بیان را تنگتر کرد و به گفتوگوی پرجنبوجوشی که بین محافظهکاران و لیبرالها درباره مسیر کشور جریان داشت، پایان داد.
در میان دهها نفری که از سال ۲۰۱۷ بازداشت شدهاند، وعاظ برجستهای مانند سلمان العوده — که میلیونها دنبالکننده در شبکههای اجتماعی دارد — نیز دیده میشوند. بهگفتهی گروههای حامی حقوق، او به اتهام وابستگی به «اخوانالمسلمین» و حمایت از قیامهای مردمی عربی علیه رژیمهای خودکامه در سال ۲۰۱۱ با خطر صدور حکم اعدام روبهرو است.
یک کنشگرِ سابق درباره تغییرات ناگهانی گفت: «شوکآور بود. اما بعد از آنکه اوضاع آرام شد، آدم موضوع را روشنتر میبیند. حکام سعودی به این جمعبندی رسیده اند که ‘کشور در سراشیبی است و باید دست به کار شویم، اما در عین حال اگر ذرهای به نافرمانی میدان بدهیم، برنامه ناکام میماند’»
هرچه میدان آزادی بیان محدودتر شده، سنجش نارضایتی محافظهکاران دشوارتر گشته است؛ خیلیها بهجای حرفزدن، ناراحتیشان را در سکوت پنهان نگه میدارند.
بااینهمه، سلطان العامر، پژوهشگر ارشد مقیم در اندیشکدهی «نیو لاینز» در واشنگتن، گفت آمادگیِ ولیعهد برای مقابله با اسلامگرایان، اکنون در زندگی روزمره مردم عربستان بازتاب یافته است.
او گفت: «وقتی جوانان امروز درباره مشکلاتشان بحث میکنند، دیگر نمیپرسند چیزی حلال است یا حرام. در عوض، آمیزهی تازهای از قوانین، ارزشها، هنجارها و سنتها شکل گرفته است. با افول روحانیون، جای آنها را حقوقدانان، اینفلوئنسرهای شبکههای اجتماعی و مربیانِ سبکِ زندگی گرفتهاند.»
نظر شما