پس از پنج ماه وقفه در مذاکرات هسته‌ای، اواخر نوامبر تیم مذاکره کننده جدیدی از ایران وارد وین شد که خواهان دادن امتیازات کمتر و دریافت امتیازات بیشتری نسبت به تیم مذاکره کننده قبلی است.
خوش‌بینانه‌ترین تفسیری که می‌توان از موضع سخت تیم جدید –مبنی بر تقاضا برای رفع تحریم‌های بیشتر و انطباق کمتر خود با برجام- داشت، این است که دولت ابراهیم رئیسی بدنبال چانه‌زنی با غرب است؛ اما اگر اتخاذ این موضع با تسریع اقدامات هسته‌ای ایران همراه شود (که طبق ارزیابی آژانس بین المللی انرژی اتمی، همراه شده) می‌تواند نشانه مرگ برجام باشد.
ایران یک سال پس از خروج دولت ترامپ از برجام و شروع مجدد تحریم‌های اقتصادی، سطح غنی‌سازی و ذخیره اورانیوم خود را فراتر از برجام بالا برد. با این وجود امید بود که اگر ایران به پایبندی کامل خود به برجام بازگردد، دولت بایدن نیز به برجام بازگشته و تحریم‌ها را رفع کند.
حالا خشم ناشی از بر باد رفتن این امید را در اظهارات یکی از مقامات ارشد وزارت خارجه آمریکا می‌توان دید. به گفته وی، ایران درحالی پس از پنج ماه وقفه به وین بازگشت که «سازش‌هایی که در طول شش دور مذاکرات قبلی کرده بود و همه مصالحه‌هایی که با دیگر کشورها به ویژه آمریکا انجام داده بود را زیر پا گذاشت و خواسته‌های بیشتری را مطرح کرد. ایران با پیشنهادی در مورد اینکه چگونه پایبندی متقابل به برجام را از سر بگیریم برنگشته بود، بلکه مسائلی مطرح کرد که فراتر از برجام بود».
آمریکا تنها کشوری نیست که امید خود را از دست داده، بلکه اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی طرف برجام نیز از موضع ایران ناراحت هستند. اگر مذاکرات پیشرفت نکند و ایران به روند رو به توسعه برنامه هسته‌ای خود ادامه دهد، فشارها بر اروپا برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران افزایش خواهد یافت. به گفته یک مقام ارشد آمریکایی، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در ماه‌های اخیر شاهد کاهش همکاری‌های ایران بوده، ممکن است قبل از پایان سال جاری جلسه‌ای اضطراری تشکیل دهد تا درباره صدور قطعنامه محکومیت علیه ایران بحث و تبادل نظر کند. تندترین واکنش ممکن هم می‌تواند آغاز روند بازگشت تحریم‌های سازمان ملل توسط یکی از اعضای دائم شورای امنیت باشد؛ کاری که عملا باعث فسخ توافق هسته‌ای می‌شود.
در ایران برخی به دلیل سهولت خروج دولت ترامپ از برجام –درحالیکه ایران کاملا بدان پایبند بود- و این واقعیت که هیچکدام از دولت‌های آمریکا نمی‌توانند بابت اقدامات جانشینان خود تضمینی دهند، در مورد احیای برجام تردید دارند. با این حال حتی کاهش کوتاه‌مدت تحریم‌های آمریکا در زمانی که بایدن بر سر کار است، امکان دسترسی ایران به میلیاردها دلار از درامدهای نفتی مسدود شده در حساب‌های خارجی را فراهم نموده و امکان فروش نفت بیشتری را به این کشور می‌دهد. این امر به افزایش ارزش پول ایران کمک کرده و تورم را کاهش می‌دهد اما فعلا به گفته این مقام آمریکایی، هر روز که می‌گذرد ایران مردم خود را از بهره‌مندی از مزایای رفع تحریم‌ها محروم می‌کند.
مقامات ایران امیدوار بودند که آمریکا اجازه دسترسی ایران به مقداری از پول‌های بلوکه شده‌اش را بدهد، اما با تشدید فعالیت‌های هسته‌ای ایران این امر صورت نگرفته و آمریکا کاهش تحریم‌ها را منوط به گام‌های ایران برای کاهش ذخیره اورانیوم و توقف استفاده از سانتریفیوژهای پیشرفته کرده است.
ایران در طول این سالها با تکیه بر تولیدات داخلی، تجارت با همسایگان و فروش نفت به چین از تحریم‌ها جان سالم به در برده است. در چنین شرایطی اگر چین بر ایران فشار وارد کند، ممکن است بتواند تهران را راضی به توافق با کشورهای طرف مذاکره کرده و برجام را نجات دهد. اما با توجه به جنگ اقتصادی و اختلافات بی‌شمار دیگری که چین با واشنگتن دارد، معلوم نیست که حاضر شود برای نجات برجام، ایران را تحت فشار قرار دهد.
مرگ برجام در ادامه تنش چهل ساله بین ایران و آمریکا خواهد بود. توافق هسته‌ای اتفاقی استثنایی و نادر در روابط بین این دو کشور بود و شرایط خاص آن دوره در این توافق نقش داشت. در هر دو طرف تیمی حرفه‌ای برای مذاکره حضور داشتند و جامعه بین الملل هم از استراتژی تعامل و تحریم با قاطعیت حمایت می‌کردند.
اما مذاکره کنندگان جدید ایران تحصیل‌کرده غرب نیستند و دموکراسی غربی را تهدیدی علیه نظام سیاسی دین‌سالار ایران می‌دانند؛ ضمن اینکه می‌بینند آمریکا در حال کاهش حضور نظامی خود در خاورمیانه است و علاقه‌ای به «جنگ‌های همیشگی» ندارد، پس ترس‌شان از آمریکا کم شده و بر مواضع خود پافشاری بیشتری می‌کنند.
مقامات آمریکا ایران را تهدید نکرده‌اند که در صورت ادامه پیشرفت‌های هسته‌ای دست به اقدام نظامی می‌زنند و در عوض اعلام کرده‌اند که همراه با شریکان منطقه‌ای خود، آماده اقدامات دیپلماتیک دیگری هستند «اگر به نتیجه برسیم که با فعالیت‌های ایران برجام مرده، تحریم‌های دیگری علیه این کشور اعمال می‌کنیم». این مقامات تأکید دارند که ایران نمی‌تواند بدون لغو تحریم‌های آمریکا، از روابط اقتصادی با دیگر کشورها از جمله همسایگان خود در خلیج‌فارس بهره‌مند شود.
مرگ برجام، هم نشان‌دهنده سلطه مالی ایالات متحده بر جهان است و هم نشانی بر دشواری پیگیری یک سیاست خارجی ثابت در آمریکا. به گفته سفیر سابق فرانسه در ایالات متحده، حتی اگر این توافق پابرجا بماند با توجه به عدم اطمینان از ماندن آمریکا در توافق در صورت پیروزی یک جمهوری‌خواه در انتخابات ریاست جمهوری سال 2024 تردید وجود دارد که شرکت‌های چند‌ملیتی غربی به ایران بازگردند. علاوه بر این چنین شرکت‌هایی به دلیل فساد و عدم شفافیت در سیستم قضایی و اقتصادی ایران، برای ورود به این کشور مردد خواهند بود.
اما علاوه بر همه اینها در دیپلماسیِ منجر به برجام، یک خلل و نقصی ذاتی نیز وجود دارد. در این خصوص روزلین کارول دانشجوی من در دانشگاه جورج تاون به‌درستی خاطر نشان می‌کند: عدم توازن قدرت بین آمریکا و ایران ممکن است از ابتدا برجام را محکوم به شکست کرده باشد. ایالات متحده و ایران رقیبان هم‌وزنی نیستند –مانند ایالات متحده و شوروی- به همین دلیل بود که واشنگتن توانست بدون هیچ پیامد و مجازاتی تعهدات خود را در قبال ایران زیر پا بگذارد. ایران هم از تحت فشار قرار گرفتن توسط ابرقدرت جهان خشمگین است و ممکن است مقاومت را ترجیح دهد.
*منبع: شورای اتلانتیک
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما