تلاش عربستان برای کاهش وابستگی به نفت و تنوع بخشیدن به اقتصاد، و جاه‌طلبی‌های پادشاهی برای تبدیل شدن به قطب تجارت و گردشگری در منطقه، این کشور را به سمت بازبینی روابط خود با ایران سوق داده است
در هفته‌های پایانی سال 2021 سازمان همکاری اسلامی OIC در اسلام‌آباد برای رسیدگی به بحران انسانی افغانستان تشکیل جلسه داد. درحالیکه وزیران خارجه کشورهای عضو در مورد تعهد این سازمان برای کمک‌رسانی به مردم افغانستان با یکدیگر بحث و گفتگو می‌کردند، در حاشیه اجلاس تحول مهم‌تری رخ داد؛ حسین امیرعبداللهیان وزیرخارجه ایران با فیصل‌بن‌فرحان وزیر خارجه سعودی دیدار کرد. دیدار این دو، پنجمین سلسله از گفتگوهای مستقیم بین مقامات ارشد عربستان و ایران بود
محمد‌بن‌سلمان ولیعهد عربستان ابراز امیدواری کرده است که «مذاکرات با ایران به نتایج ملموسی برسد و منجر به اعتمادسازی و احیای روابط دوجانبه شود». ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران نیز گفت است «هیچ مانعی برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک با پادشاهی سعودی وجود ندارد». گفتگوهای ایران و عربستان نشان دهنده تحولی مهم در روابط این دو رقیب منطقهای است که بیش از یک دهه است در کل منطقه درگیر جنگ نیابتی بوده‌اند. تغییر در سیاست خارجی عربستان می‌تواند گویای این امر باشد که این کشور در اقتصاد و سیاست منطقهای خود احساس ناامنی کرده و بر آن شده است که روابط خود را با جهان اسلام بازبینی و تنظیم مجدد کند. همچنین تغییر در روابط ایران و عربستان نشان دهنده نقش کلیدی دو قدرت میانجی یعنی پاکستان و چین است
در چند سال گذشته ریاض هم در عرصه اقتصادی و هم سیاسی، از جانب دوستان منطقهای خود به ویژه امارات به حاشیه رانده شده است. این امر اسباب نگرانی خاندان سعود را فراهم ساخته؛ زیرا بقای سلطنت، بر توانایی این کشور در تضمین ثبات اقتصادی و سیاسی استوار است. ولیعهد، جنگ نیابتی با ایران در یمن را، مانعی مهم برای تبدیل شدن سعودی به قطب مالی منطقه می‌بیند
بن سلمان برای تنوع بخشیدن به اقتصاد عربستان، پروژه «چشم‌انداز 2030» را در سال 2016 کلید زد. هدف از این طرح بلندپروازانه‌ی چند تریلیون دلاری، انگیزه بخشیدن به اصلاحات اجتماعی و اقتصادی در سراسر کشور بود. مهمترین بخش چشم‌انداز 2030 توسعه صنعت گردشگری عربستان است که مدتهاست توسط دبی تحت‌الشعاع قرار گرفته و اکنون نیز بدلیل کووید 19 آسیب زیادی دیده است. این بیماری همه‌‌گیر منجر به کاهش 45 درصدی گردشگر مذهبی عربستان شد و درآمد این کشور را در سال 2020، 28 میلیارد دلار کاهش داد.
اخیرا عربستان از نظر سیاسی و دیپلماتیک، در سایه همسایگان خود قرار گرفته است؛ به ویژه امارات که با عادی سازی روابط خود با اسرائیل اکنون نقش مهمی را در دیپلماسی منطقهای ایفا می‌کند. ابوظبی به تقویت قدرت نرم خود در روابط با ترکیه ادامه داده و درحال تغییر ژئوپلیتیک شاخ آفریقا است. این درحالی است که عربستان گرفتار جنگ پرهزینه یمن شده و عملیات نظامی علیه حوثی‌ها حدود 265 میلیارد دلار هزینه روی دوش این کشور گذاشته است
پادشاهی سعودی به حمایت ایالات متحده و غرب چشم امید داشت، اما ترور جمال خاشقچی در سال 2018 تصویر عربستان را در پیش جهانیان مخدوش کرد و مانع از تقویت روابط بن سلمان با دولت‌های ترامپ و بایدن شد. با روی‌گردانی واشنگتن از خاورمیانه، برای ریاض روشن شده است که آمریکا حمایت بی‌قید و شرطی را که در گذشته از پادشاهی داشت، دیگر ارائه نخواهد داد
از نظر تئوری عربستان می‌تواند روابط خود را با اسرائیل توسعه دهد اما با توجه به تأکید طولانی مدت عربستان برای پایان دادن به اشغال تمام سرزمین‌های عربی توسط اسرائیل، توسعه روابط بین این دو کشور بعید به نظر می‌رسد. ناگفته نماند که خود مردم عربستان نیز نزدیکی کامل به تل‌آویو را نمی‌پذیرند و اسرائیل را بزرگترین تهدید برای امنیت منطقه می‌دانند.
ریاض فهمیده است که باید روابط خود را با جهان اسلام توسعه داده و جذبه خود را در پیش چشم امت اسلام بیشتر نماید و در مسیر رسیدن به این هدف، ادامه دشمنی با ایران می‌تواند یک مانع اساسی باشد.
دو سال پیش عربستان که میزبان اجلاس سازمان همکاری اسلامی بود، از صدور روادید برای هیأت ایرانی امتناع ورزید و ایران را از شرکت در نشست این سازمان در جده محروم کرد. وقتی سال 2016 عربستان روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرد، OIC قطعنامه‌ای در حمایت از ریاض صادر کرد و تهران را بدلیل دخالت در امور منطقه و حمایت از تروریسم شدیدا محکوم نمود.
چنین خصومتی از دیرباز مشخصه روابط بین پادشاهی عربستان و ایران بوده و رقابت آنها، خاورمیانه را به دو جناح تقسیم کرده است. اما نشست اخیر OIC در اسلام‌آباد، نشان دهنده گرم شدن روابط دو کشور در راستای اهداف راهبردی و گسترده‌تر عربستان است. سعودی‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که نزدیکی با تهران به نفع پادشاهی است و آوازه این کشور را در منطقه بهبود می‌بخشد. مهمتر اینکه همکاری ریاض و تهران به آنها قدرت بیشتری برای کنترل قیمت نفت می‌دهد؛ چراکه دو کشور 35.5 درصد از ذخایر نفت اوپک را دارند. ثبات قیمت نفت برای ثبات اقتصادی تهران و ریاض حیاتی است و از آنجا که بقای هر دو نظام به ثبات اقتصادی وابسته می‌باشد، منافع خود را در تنش زدایی می‌بینند
اما نزدیکی ریاض و تهران، باعث می‌شود که چین نفع بسیاری عاید خود کند. درحالیکه امریکا تلاش می‌کند از نقش خود در خاورمیانه کاسته و متوجه آسیا شود، چین از این فرصت برای تقویت نفوذ خود در منطقه خاورمیانه استفاده کرده و این کار را از طریق ابزارهای مختلف اقتصادی، نظامی و دیپلماتیک از جمله بستن قراردادهای موشکی با عربستان و امضای توافقنامه همکاری 25 ساله با ایران انجام داده است.
با توجه به اینکه عربستان و ایران شریکان تجاری چین در خاورمیانه هستند، ثبات بین این دورقیب برای قراردادهای چین در منطقه مفید است. به همین دلیل چین همراه با پاکستان نقشی حیاتی در تسهیل تنش‌زدایی عربستان با ایران ایفا می‌کند. از این گذشته ادامه گفتگوها بین ایران و عربستان در راستای طرح پنج ماده‌ای پکن برای خاورمیانه است که در آن «حل‌وفصل سیاسی مسائل و ترویج صلح و ثبات» را تشویق می‌کند
قابل ذکر است چین که در آخرین اجلاس سران سازمان همکاری اسلامی OIC شرکت کرده بود، اولین نماینده خود را در کمیته نمایندگان دائم OIC منصوب کرد. در گذشته چین علاقه خود را برای تبدیل شدن به عضو ناظر OIC نشان داده بود. چند ماه پس از انتصاب نماینده چین در OIC وزیر امور خارجه ایران برای نخستین بار در چهار سال گذشته، با یوسف العثیمین دبیرکل OIC تلفنی گفتگو کرد (عثیمین پیشتر وزیر امور اجتماعی عربستان بود)
ایران و عربستان احتمالا در سال جاری به بهبود روابط خود ادامه دهند زیرا این به نفع هر دو کشور است. برای حکومت تهران که طبق برآوردها ماهانه یک میلیارد دلار کسری بودجه دارد، بدتر شدن اقتصاد ممکن است انگیزه بیشتری برای نزدیک شدن به عربستان ایجاد کند. عربستان هم اگر می‌خواهد به اهداف اقتصادی خود برسد، چاره‌ای جز بهبود رابطه با ایران ندارد. ریاض در حال حاضر تنگنای کاهش درامد نفتی را احساس می‌کند؛ بر اساس گزارش کپیتال اکونومیکس عربستان زمانی نزدیک به 30% از صادرات نفت جهان را به خود اختصاص می‌داد اما امروز این رقم کاهش یافته و به حدود 12% رسیده است. بنابراین تنش‌زدایی سعودی و ایران نه تنها قریب‌الوقوع که برای دو رقیب حیاتی است
*منبع: responsiblestatecraft
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما