شايعه، خبر يا اطلاعى غير موثق است که اعتبار خود را از تواتر و شيوع خود مى‌گيرد يعنى از هرکس بپرسيم که علت صحت اين خبر چيست، پاسخ مى‌دهد چون همه مى‌گويند پس صحت دارد. شايعه گرچه با شواهد پشتيبانی نمی شود با اين حال گسترش می يابد، چون مردمی که آن را می شنوند بازگو می کنند. فرد فقط وقتی شايعه را تکرار می کند که بعضی از نيازهای او بدين وسيله برآورده شود. حتی مردمی که به شايعه اعتقاد ندارند آنرا بازگو می کنند زيرا بدين وسيله، امکانی برای بروز هيجانات خود که در غير اين صورت بايد سرکوب شود پيدا می کنند.
همواره بخشی از محاوره‌های اجتماعی و گفتگوهای دوستانه ما را شایعات یا خبرهای ساختگی تشکیل می‌دهد. پدیده شایعه کم‌وبیش در همه جوامع رواج دارد، اما در جامعه‌ای که مردم با فقر اطلاع رسانی سریع و صحیح و دقیق مواجهند، و در بین گروه‌ها و جمعیت‌هایی که به لحاظ ساده‌اندیشی و زودباوری تأتیرپذیری بیشتری برای دریافت و انتقال شایعات دارند بیشتر متداول است.
دامن زدن به یک شایعه و ترویج آن در فواصل زمانی کوتاه مستلزم دو شرط اساسی است یکی اهمیت و دیگری ابهام. هرچه قدر این دو شرط بیشتر باشد و حدّت و شدت آن افزون باشد، سرعت انتقال شایعه افزایش خواهد یافت.
امروزه شبکه های اجتماعی به عنوان ابزارهای نامحدود اطلاع رسانی، وسیله پخش شایعه ها شده اند. از اینرو کندی و تعلل رسانه های داخلی در انعکاس خبرها و نبود شفافیت در بازتاب های خبری می تواند فرصتی باشد تا برخی افراد با استفاده از شبکه های اجتماعی که ابزارهای قدرتمند اطلاع رسانی هستند، شایعه های مختلف را گسترش دهند.
قدرت شایعه باتوجه به ماهیت، گستردگی و قدرت تأثیرگذاری آن در بین گروه‌های مختلف مردم به گونهای است که می‌تواند اضطراب اجتماعی را افزایش و میزان بهره‌وری و تولید را کاهش داده، چرخه اقتصاد را فلج نماید، اعتبار اجتماعی افراد یا نهادها و سازمانها و مؤسسات را خدشه‌دار سازد و بی‌اعتمادی و بدبینی و سوءظن و سستی باورها را نسبت به سلامت اشخاص و واقعیت‌ها و پدیده‌های مختلف جامعه رواج دهد.
سرعت پخش و انتشار شایعه در ایران، جزء بالاترین ها در جهان می باشد. به طوری که انتشار یک شایعه در ابعاد گسترده و سرعت بالا، بارها و بارها حتی مقامات رسمی کشور را وادار به تکذیب آن نموده و با چالشی مهم دست به گریبان کرده است. اما بعضا یک شایعه آن‌چنان در اذهان آحاد مردم رسوخ می‌کند که اطلاعیه و توضیحات منابع رسمی دولتی هم به سهولت نمی‌تواند آن را تکذیب کند و از افکار مردم خارج نماید.
مجید ابهری روان شناس و آسیب شناس اجتماعی شایعه را به 4 دسته سیاسی، فرهنگی - هنری، اقتصادی و شایعه هایی که به دنبال اتفاق ها و حوادث پیش بینی نشده به وجود می آیند تقسیم می کند. وی در توصیف شایعه سیاسی می گوید: این گونه از شایعه در مورد فعل و انفعال و تغییر و تحول های سیاسی در جامعه شکل می گیرد. ابهری شایعه های فرهنگی و هنری را نیز نوع دیگری از شایعه دانست که پیرامون موضوع ها، شرایط فرهنگی و هنری جامعه و رخدادهای زندگی چهره های هنری مانند بیماری، فوت، ازدواج یا طلاق آنها ایجاد می شود. این آسیب شناس اجتماعی، شایعه های اقتصادی را انواعی از شایعه دانست که در مورد مسایلی همچون گرانی، ارزانی، فراوانی یا کمبود برخی از کالاها ایجاد می شوند. ابهری در ادامه با اشاره به نوع چهارم شایعه که به دنبال رخدادهای پیش بینی نشده شکل می گیرد، گفت: گاهی رویدادهای غیرقابل پیش بینی مانند زلزله یا سیل در جامعه اتفاق می افتد. در این شرایط ممکن است، پیش از اطلاع رسانی های رسمی از سوی رسانه ها، اخبار نادرست در قالب شایعه گسترش یابد اگر اطلاع رسانی به مردم با تاخیر صورت گیرد، این دیرکرد که در کار خبر غیرقابل توجیه است، زمینه را برای تولید شایعه فراهم می کند. وی همچنین با اشاره به اینکه بی اعتباری منابع خبری و سطح پایین اعتماد عمومی در جامعه، دلیل دیگر ایجاد شایعه است، افزود: در شرایطی که مردم به رسانه های مرجع بی اعتماد باشند، خبرهایی را که از آن می شوند، تایید نمی کنند و به شایعه روی می آورند. بنابراین اعتبار مرجع و اعتماد جامعه به منبع خبری، مانع گسترش شایعه خواهد شد.
بنابراین یکی از مهم ترین دلایل فراگیری شایعه ضعف و ابهام در خبررسانی است که اين امر می تواند ناشی از عدم وجود اخبار موثق باشد. اين در جوامعی اتفاق می افتد که سيستم انتقال اخبار و اطلاعات در اثر وجود سانسور فعاليت درستی نداشته باشد. وقتی ما حقیقت را می‌دانیم دلیلی برای گوش‌دادن به شایعه وجود نخواهد داشت. ولی هرگاه مساله‌‌اى مهم در جامعه باشد که نسبت به آنها ابهام و پوشيدگى ايجاد شود و اخبار آن به درستى و صادقانه مطرح نشود، اهميت و ابهام افکار عمومى را وادار مى‌کند که جوينده حقيقت و اطلاعات باشند، سپس فرصتى ايجاد مى‌شود تا فرصت‌طلبان از آن بهره گيرند، لذا به طور عمده علت شايعه بى‌اطلاعى مردمان از وقايع ملموس است.
آلپورت روان‌شناس شهیر که برای نخستین بار در جنگ دوم جهانی به‌طور علمی پدیده شایعه را مورد بررسی و ارزیابی قرار داد، اعتقاد دارد که شایعه حاصل اهمیت مسأله مورد بحث برای گروه یا جمعیت هدف است. در وضعیت ابهام و فقر نظام اطلاع‌رسانی صحیح در جامعه، فی‌المثل در زمان جنگ، به سبب ابهامات موجود و اطلاع‌رسانی محدود، شایعه به اوج خود می‌رسد و وقایع و رویدادهای نظامی بیشترین توجه را به خود اختصاص می‌دهد. اگر شایعه یا خبر ساختگی از نظر مردم یک محله، شهر، یا کشور از اهمیت لازم برخوردار نباشد و مردم نسبت به آن در وضعیت ابهام‌آمیزی قرار نگرفته باشند. نمی‌تواند به‌طور طبیعی انتشار یابد.
اما شکل گیری و همه گیر شدن شایعه دلایل دیگری نیز دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم:
-ارضای نياز و محروميت: شايعه نوعی مکانيسم جبرانی کاذب ناکامی و سرخوردگی است که شايعه پردازان از طريق آن بسياری از نيازهای درونی خود را به بيرون منعکس می کنند و بدين ترتيب از شدت فشارهای درونی خود کاسته و در کوتاه مدت به آرامش نسبی می رسند.
زمانی که درصد قابل توجهی از اقشار مختلف جامعه در زندگی فردی و حیات اجتماعی خود به دلایل گوناگون، از جمله فشارهای روانی، اجتماعی و ناامنی سیاسی همواره به‌طور جدی نگران و مضطرب باشند، زمینه شیوع و انتشار شایعات بیشتر فراهم می‌گردد. همه انسانها نیاز دارند که از نوعی تعادل عاطفی و بهداشت روانی برخوردار باشند. در حقیقت شایعه با ناامنی و اضطراب به گونهای همراه است که هر قدر عدم امنیت روانی و اضطراب در میان مردم فزونی یابد به همان میزان شایعات بیشتر انتشار می‌یابد.
-استعداد شایعه‌پذیری: همیشه رونق بازار شایعات را می‌توان در میان افراد و جمع‌های ساده‌اندیش و زودباور مشاهده کرد. افراد ساده و خوش‌باور که عمدتاً احساسات آنان بر عقل و منطق‌شان غالب می‌آید، سوداگران ارزان قیمت فرآورده‌های ذهنی تقلبی، یعنی شایعات هستند. بدیهی است فردی که عاقلانه می‌اندیشد و خردمندانه به مسائل می‌نگرد و با بینش و بصیرت شنیده‌ها و خوانده‌ها را مورد نقادی و ارزیابی قرار می‌دهد، در مقابل شایعات ایستادگی و سماجت بیشتری دارد و شخصیتش در برابر امواج ویرانگر شایعات مقاوم است. افرادی که با بهره‌مندی از سلامت روان و اندیشه متعالی و خلاق به پدیده‌ها و رویدادهای اجتماعی می نگرند به هنگام مواجه‌شدن با سخن لغو، بدون تغییر وضعیت روانی و نشان دادن حالات احساسی و هیجانی، و تأیید یا تکذیب آنی، با تأمل و تعمق مستقیم و غیرمستقیم در پی وارسی شواهد علمی و دلایل منطقی و مدارک مستند برمی‌آیند. کسی که هشیارانه و عاقلانه انواع اطلاعات دریافتی را مورد ارزیابی قرار می‌دهد کمتر اسیر شایعات می‌گردد.
-عامل دیگر کثرت شایعه پراکنی در ایران را می توان در مشخصه بارز فرهنگی مردم ایران از گذشته تا کنون دانست. ایرانیان از گذشته های دور تاکنون، به منظور انتقال فرهنگ، آداب و رسوم و اطلاعات و اخبار، به طور برجسته ای از عامل زبان بهره می جستند. همین امر، باعث کثرت و شیوع فراوان قصه و اسطوره در فرهنگ ایرانیان شده است و فرهنگ شفاهی به معنای انتقال فرهنگ به نسل های بعدی از طریق کلام را در میان ایرانیان دامن زده است. این شکل از انتقال فرهنگ، نیازمند توانایی به خاطر سپردن است که در انتقال فرهنگ در یک فرهنگ شفاهی عاملی حیاتی محسوب می شود از آنجایی که حافظه، توانایی است که به مرور زمان (به نسبت افراد) مخدوش می گردد، فرهنگ شفاهی ایرانیان و تاکید بر عامل زبان برای انتقال اطلاعات و اخبار به خودی خود، مستعد آن است که فرآیند انتقال را با تحریف همراه سازد.
-فرافکنی: بعضی از افراد به صورت ناخودآگاه خواسته‌ها، تمایلات درون، امیدها و آرزوهای خود را در قالب شایعه آن هم به صورت نقل قول شخص ثالث: «می‌گویند»، «گفته‌اند»، و «فلانی می‌گفت» بیان داشته‌اند یا آن را اشاعه می‌دهد.
-در برخی از جوامع توسعه یافته عمدتا از شایعه پراکنی به عنوان تاکتیکی به منظور به دست آوردن بازخورد نظرات مردمی از سوی دولت ها جهت برآورد میزان ریسک تصمیمات عمومی شان یاد می شود.
- تنفر می تواند عاملی برای پخش و پذيرش شايعه باشد. آدمی هنگامی كه از كسی متنفر است، تصورات خود را به گونهای زشت درباره آن ترسيم می كند و بدون هيچ دليلی هر خبر منفی را درباره او می پذيرد. يقيناً شايعه در مورد چنين كسی جنبه‌ای انتقام آميز دارد. پژوهشی كه در آمريكا به عمل آمده، نشان می دهد كسانی كه به تبعيض نژادی اعتقاد دارند، سريعاً شايعه‌های مربوط به سیاه پوستان را باور می نمایند.
راهکارهای مقابله با شایعه
مهم ترین راه مقابله با شایعه آگاه نگاه داشتن اقشار مختلف مردم نسبت به رویدادهای گوناگونی است که از نظر ایشان بسیار مهم بوده و به گونهای با زندگی روزمره و آینده شغلی و حرفه‌ای و حیات اجتماعی آنها مربوط می‌شود. به سخن دیگر تقویت نظام جامع اطلاع‌رسانی صحیح و به موقع در جامعه اصلی‌ترین زمینه برای پیش‌گیری از فرایند شایعه‌سازی و شایعه‌پردازی خواهد بود. ارايه به موقع خبر و پرهيز از وجود سانسور در اطلاع رسانی، ارايه يک تحليل و جمع بندی مشخص از شرايط حاکم بر کشور و در ميان گذاشتن واقعيات و مشکلات با مردم می تواند از میزان شایعات به میزان زیادی کم کرده یا آن را بی اثر کند. افکار عمومى قضاوتش را درباره شايعه تا زمان به ثمر رسيدن تحقيقات جامع و علمى به تعويق نمى‌اندازد.
همچنین باید فرهنگ مطالعه، گوش کردن خبر، تفسیر و نقد را در میان مردم تقویت نمود و در زدودن اضطراب و نگرانی عمومی با فراهم نمودن شرایط مطلوب اجتماعی گام برداشت.
برای اینکه در زندگی روزمره متوجه باشیم که به شایعه گوش می‌سپاریم یا اخبار و اطلاعات واقعی دریافت می‌کنیم، می‌بایست همواره به جست‌وجوی دلایل منطقی، معیارهای عقلانی، و شواهد معتبر برخیزیم. منابع اخبار رسمی همیشه مشخص و قابل بررسی و ارزیابی است، لیکن همان طوری که اشاره شد سرچشمه شایعات واخبار ساختگی همواره نامعین، تیره و پنهان است.
نظر شما